Tôi cám ơn ông Hoàng Ngọc-Tuấn đã chỉ ra 2 sai sót trong bài viết của tôi: tên tác giả Jencks tôi viết sai là Djenks, tên tác phẩm là Ngôn ngữ kiến trúc hậu hiện đại tôi sót mất từ “hậu”. Nếu như nơi ấn loát có một biên tập viên trình độ như ông hoặc bằng một phần nửa ông thì hai sai sót “khủng khiếp” này đã được sửa một cách ngon lành, tôi khỏi bị rầy rà và ông cũng đỡ mất thì giờ viết bài chỉ trích.

Còn khuyết điểm thứ 3 ông quy kết hơi vội. Nhận định “Thuật ngữ ‘chủ nghĩa hậu hiện đại’ lần đầu tiên xuất hiện năm 1977, trong cuốn sách Ngôn ngữ kiến trúc hậu hiện đại của Charles Jencks” được đưa vào một đoạn văn ^[1] của bài bàn lướt qua về lịch sử nghệ thuật kiến trúc hiện đại. Nói một cách khác, “thượng hạ văn” của nhận định nói trên đều bàn về kiến trúc hiện đại. Tôi muốn ông Hoàng Ngọc-Tuấn dẫn ra những công trình bàn về kiến trúc hiện đại xuất bản trước tác phẩm của Jencks và đã có sự xuất hiện của thuật ngữ “chủ nghĩa hậu hiện đại”. Ông chỉ đưa ra những công trình trước 1977 có nói đến từ “chủ nghĩa hậu hiện đại” nhưng lại bàn về những lĩnh vực khác: tâm lý, văn hóa, hội họa, triết học, âm nhạc, thơ ca, văn học. Như vậy trong khi tôi đặt vấn đề: “trong lĩnh vực kiến trúc hiện đại từ chủ nghĩa hậu hiện đại lần đầu tiên xuát hiện trong công trình nào?” thì ông Hoàng Ngọc-Tuấn lại đưa ra một vấn đề khác: “trong các lĩnh vực văn hóa từ chủ nghĩa hậu hiện đại lần đầu tiên xuất hiện trong công trình nào?” Ở đây có một sự đánh tráo vấn đề.

Thực ra nói rằng thuật ngữ “hậu hiện đại” lần đầu tiên xuất hiện trong cuốn sách nói trên của Jencks vẫn còn là yếu, cần phải khẳng định Jencks là“nhà phê bình lần đầu tiên định nghĩa chủ nghĩa hậu hiện đại trong kiến trúc, một biến cố đã dẫn đến sự định nghĩa tiếp theo của nó trong nhiều lĩnh vực…” (nguồn AKAA) và Jencks “đồng nghĩa với khái niệm Hậu hiện đại trong kiến trúc, bởi ông là người đầu tiên triển khai những ý tưởng này trong diễn ngôn kiến trúc với cuốn sách của ông…” (chuyển dẫn từ “Charles Jencks: Being Iconic”, Archinect Features, 11.12.2005)

Có một điều không đẹp là ông Hoàng Ngọc-Tuấn dẫn ý kiến của tôi không trung thực. Ông đưa những cứ liệu chính xác chứng minh rằng từ postmodernism đã được “đẻ” ra từ năm 1870. Và hai lần ông quy cho Hoàng Ngọc Hiến khẳng định “ông Charles Jencks đã đẻ ra từ ‘postmodernism’ vào năm 1977…” Tôi chưa bao giờ nói ông Charles Jencks đã đẻ ra từ này. Ai đó đã đẻ ra nó, nhưng trong lịch sử kiến trúc hiện đại, từ này lần đầu tiên xuất hiện năm 1977, trong một công trình của Charles Jencks.

Để hiểu rõ bài của ông Hoàng Ngọc-Tuấn về “Một quái trạng văn hóa”, ngoài phần học thuật, cần hiểu thêm tâm thuật và khẩu khí của ông. Trong bài này học thuật của ông chung quy là sự liệt kê trong hơn 4 trang A4 thư mục những bài có liên quan đến đề tài chủ nghĩa hậu hiện đại (thời buổi Google, 4 trang không phải là nhiều đâu). Về tâm thuật và khẩu khí của ông, tôi đã có dịp trình bày ý kiến của tôi trong cuộc tranh luận giữa ông và tôi mùa Hè năm 2000, các bài được đăng trên những số Hợp Lưu 50, 51, 52, 53… năm 2000. Các bạn độc giả quan tâm đến vấn đề này có thể đọc lại mấy số Hợp Lưu nói trên. Có mấy vấn đề, tôi trình bày lại tóm tắt như sau.


1. Trong một bài báo đăng trên Hợp Lưu, tôi có trích dẫn một đoạn trong một bài mục có trong CD Bách khoa Encarta 98. Bộ Bách khoa của tôi phiên bản Deluxe Edition. Ông Hoàng Ngọc-Tuấn chúi mũi tìm trong một bộ Bách khoa Encarta phiên bản thường và không thấy bài mục có đoạn trích dẫn của tôi. Ông cho rằng tôi đã bịa ra đoạn trích dẫn và cho công bố ngay một bài báo với một tít rất giật gân: “Sáng chế tài liệu giả: một hiện tượng phản trí thức đáng chê trách trong văn học Việt Nam đương đại”; sự kiện nổi bật trong bài báo này là: Ông Hoàng Ngọc Hiến, một “nhà trí thức nổi danh quốc nội” chỉ vì “muốn giành phần thắng trong cuộc tranh luận với một câu viết của ông Nguyễn Hưng Quốc” “đã liều lĩnh thực hiện một hành động cực kỳ phản trí thức là chế tạo tài liệu giả” (xem Hợp Lưu số 53, tr. 24). Đến lúc tôi xuất trình văn bản chính bản thì tác giả bài báo ở vào tình thế lố bịch của một người “vồ hụt”. Thực ra trong tình thế này ông là người đáng thương hơn là đáng trách. Trong vụ này, ông có hai lần “vồ hụt” nữa thật là đáng trách, và hai lần này sẽ giúp độc giả hiểu rõ hơn bài báo “Một quái trạng văn hóa” và tác giả của nó.


2. Ông đinh ninh rằng đoạn văn trích dẫn trong bài của tôi là do tôi, một học giả “quốc nội” bịa ra; thế là về một đoạn chỉ dăm chục từ, ông tuôn ra một loạt nhận xét phỉ báng: “đặt nhan đề… vụng về”, “không thể tưởng tượng… lại tệ đến thế”, “lời lẽ tán dương thừa thãi”, “ngớ ngẩn”, “thực là buồn cười”, ”rất đáng ngờ”… (xem Hợp Lưu số 53, tr. 22). Thực ra, đoạn văn ấy do một học giả Mỹ biên soạn, một học giả Mỹ có thể sai nhưng không thể sai một cách thảm hại như ông Hoàng Ngọc-Tuấn phỉ báng, văn bản còn sờ sờ ra đấy; sở dĩ ông dám lộng ngôn vì ông nghĩ rằng đoạn văn này do một Hoàng Ngọc Hiến “quốc nội” bịa đặt. Như vậy, ông Hoàng Ngọc-Tuấn nhìn người để phê phán chứ không dựa vào văn bản, một cách phê bình thảm hại cả về mặt học thuật lẫn tâm thuật.


3. Trong một bài báo, tôi có trích dẫn một câu 3 dòng của nhà nghiên cứu W. J. T. Mitchell. Để chứng tỏ trình độ tiếng Anh và trình độ lý luận của mình, ông Hoàng Ngọc-Tuấn đã dịch lại. Trong bài báo “Trí thức là gì vậy?” (Hợp Lưu số 53) tôi đã chỉ ra, trong một câu 3 dòng ông đã dịch sai 2 chỗ, một chỗ đặc biệt nghiêm trọng là từ moment như là một khái niệm triết học bị ông dịch là “khoảnh khắc” (nghĩa thông thường). Dĩ nhiên tôi sẽ không không căn cứ vào những chỗ sai này để nói rằng ông Hoàng Ngọc-Tuấn chỉ đáng trình độ phổ thông hoặc sinh viên năm thứ nhất.

Einstein có một lời phán rất hay về “trí thức”: “Chúng ta phải lưu tâm đừng có làm cho trí thức (intellect) thành Thượng đế của chúng ta; đương nhiên nó có cơ bắp mạnh mẽ đấy, nhưng không có personality.”

Cơ bắp trí thức của ông Hoàng Ngọc-Tuấn không tồi. Trong bài “Phản tri thức trong tranh luận văn học” của một ký giả ngoài nước (lâu ngày tôi quên mất xuất xứ), những thành tựu nghiên cứu của ông được đánh giá cao:

Về personality của ông, thì có đấy, nhưng nó chật chưỡng, đôi khi cảm thấy là faux. Chính ký giả bài báo nói trên nhận định về personality của ông như sau:

Tóm lại so cung cách viết lần này của ông với cung cách viết của ông năm 2000, có sự tiến bộ. Lần trước ông “vồ” 3 lần, hụt cả 3 và hụt một cách tẽn tò. Lần này ông vồ 4 lần, trúng 2 (sót chữ “hậu” và viết sai tên Jencks), hụt 2; lần trước ông lớn tiếng vu khống một người tiêu tiền thật là làm “bạc giả”, một tội “tầy trời”; lần này ông chỉ lèm nhèm chút ít: đánh tráo vấn đề, trình bày không trung thực ý kiến của người mà ông phê bình. Ở ông sự tiến bộ này là đáng kể, xin có lời chúc mừng.

© 2008 talawas

---

^[1]Đoạn văn này như sau: “Trong lịch sử nghệ thuật kiến trúc hiện đại có một bước ngoặt quan trọng mà lướt qua có thể đem lại một gợi ý thú vị về mỹ học hậu hiện đại trong truyện và phim truyện.
Chủ nghĩa hiện đại trong ngành kiến trúc thể hiện tập trung ở phong cách quốc tế đặc biệt phát triển trong những năm 60. Phong cách quốc tế chỉ quan tâm đến những hình, những khối hình học trong kiến trúc, gạt bỏ một cách tàn nhẫn những yếu tố trang trí, sự đa dạng trong tạo dáng.
Đến cuối những năm 70, có nhiều kiến trúc sư bắt đầu bực mình với sự hạn chế, sự đơn điệu của phong cách quốc tế. Họ đề xướng việc khai thác những khả năng trang trí, những khả năng tạo dáng luôn luôn đổi mới, đưa ra những kết cấu tự do hơn, phăng-te-di hơn.Thực chất của đề xướng này là sự quan tâm đến thị hiếu của công chúng đông đảo: phải có trình độ bác học mới thưởng thức được cái đẹp của những tỷ lệ hình khối, còn thị hiếu của công chúng đông đảo thì hướng về những khả năng trang trí và tạo dáng cụ thể.
Thuật ngữ chủ nghĩa hậu hiện đại lần đầu tiên xuất hiện năm 1977, trong cuốn sách Ngôn ngữ kiến trúc hậu hiện đại của Charles Jencks.
Cốt lõi của chủ nghĩa hậu hiện đại thể hiện ở sự đánh giá lại giá trị kiến trúc của toà đèn Parthenon, một công trình kiến trúc Hy Lạp cổ đại nổi tiếng (xây khoảng giữa TK 5 trước C.N.). Hàng chục thế kỷ nay, nghệ thuật kiến trúc của toà đền được ca ngợi ở những tỷ lệ toán học trong kết cấu của nó, cuối cùng đã được đề lên thành điển chuẩn (canoniser)và những phẩm giá này chỉ những chuyên gia, những người có trình độ văn hoá kiến trúc cao mới thưởng thức được. Nhưng nghệ thuật kiến trúc của Parthenon không chỉ có vậy. Thời cổ, nó được sơn mầu xanh lam, mầu đỏ sẫm, trên trán tường và phần trên các cột có đắp phù điêu thếp vàng minh hoạ những sự tích thần thoại, những mô–típ truyền thuyết là những điều rất quen thuộc, hấp dẫn với những khán giả thông thường. Những trang trí này, mấy vị nghệ sĩ “cao đạo” (đặc tuyển) sẵn sàng bĩu môi chê là “cu cò”, nhưng đại chúng lại rất thích. Quan điểm nghệ thuật của chủ nghĩa hậu hiện đại gắn liền với bài học rút ra từ sự đánh giá lại kiến trúc của Parthenon: nghệ thuật cổ đại cổ điển “là sự mã hoá chí ít ở hai cấp: cho quần chúng nhân dân đông đảo và cho phạm vi hẹp những người sáng tác”. Chủ nghĩa hậu hiện đại làm nổi bật nhược điểm của chủ nghĩa hiện đại: hướng về một công chúng “lý tưởng” không có trong thực tế hoặc chỉ gồm một số ít người đặc tuyển và loại trừ lợi ích của những người tiêu dùng cụ thể, không tính đến thị hiếu của công chúng đông đảo.