Nguyệt san "Le monde diplomatique" (Pháp), số 595, phát hành tháng 10/2003, có một bài viết đặc biệt khá dài in ngay vào trang đầu, tựa đề là "Le cinquième pouvoir" (Quyền thứ năm) do Ignacio Ramonet - tổng biên tập tờ báo - viết. Bài viết đề cập đến vai trò của truyền thông trong thế giới đang diễn ra chính sách "toàn cầu hóa" (mondialisation) hiện nay. Nhận thấy bài viết có một số nhận xét khá lý thú, Tin Văn xin tóm tắt vài điểm chính để văn hữu và bạn đọc cùng chia sẻ.

Trải qua hàng thập niên dài, báo chí và truyền thông trong một chế độ dân chủ đã là cứu tinh của người công dân trong việc chống lại sự lạm dụng quyền hành. Ba quyền truyền thống: lập pháp, hành pháp và tư pháp - tuy được lập ra để kiểm soát lẫn nhau - nhưng vẫn có thể thất bại, sai lầm. Báo chí bổ sung cho những thất bại và sai lầm đó.

Trong những xứ độc tài và cộng sản, đảng nắm cả 3 quyền. Trong những xứ dân chủ, tuy ba quyền hành, lập và tư pháp độc lập, nhưng những lạm dụng vẫn xảy ra. Và vì thế, báo chí được xem như là "quyền thứ tư", có nhiệm vụ ngăn chận những vi phạm. Các nhà báo, phóng viên nhiều khi phải trả một cái giá rất đắt: bị tấn công, bị bắt cóc, ám sát như ở các nước Colombia, Guatamala, Thổ Nhĩ Kỳ, Pakistan...Quyền thứ tư được định nghĩa như là tiếng nói của những người không có tiếng nói (voix des sans-voix).

Trong vòng 15 năm trở lại đây, khi sự toàn cầu hóa mỗi ngày mỗi gia tốc, thì cái "quyền thứ tư" này không còn ý nghĩa. Nó mất dần chức năng chính yếu của nó như là một "đối quyền (contre-pouvoir). Hiện nay, chủ nghĩa tư bản tiến đến chỗ tư bản đầu cơ (capitalisme de la spéculation). Trong giai đoạn này, chúng ta chứng kiến một sự đụng đầu giữa thị trường và nhà nước, giữa khu vực tư và công, giữa cá nhân và xã hội, giữa sự ích kỷ và tình liên đới.

Quyền hành thực sự bây giờ nằm trong tay của những tập đoàn kinh tế toàn hành tinh và những xí nghiệp toàn cầu mà sức nặng trong công việc thế giới của họ đôi khi có vẻ còn quan trọng hơn công việc của các chính phủ và quốc gia. Họ bây giờ là những "ông chủ mới của thế giới" (les nouveaux maitres du monde) tập họp nhau hàng năm ở Davos, trong khung cảnh của "Diễn đàn kinh tế toàn cầu" và gợi nên vị Chúa Ba Ngôi lớn toàn cầu (grande Trinité globalisatrice) là Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế (International Monetary Fund = IMF), Ngân Hàng Thế Giới (IB) và Tổ Chức Thương Mại Thế Giới (WTO). Chính trong khung cảnh địa-kinh tế này mà sản xuất ra một hóa thân quyết định của ngành truyền thông đại chúng, ngay trong lòng cơ cấu kỹ nghệ của chúng. Cuộc cách mạng điện tử đã phá vỡ biên giới phân cách 3 hình thức truyền thông truyền thống: âm thanh, hình ảnh và chữ viết. Sự xuất hiện của Internet, tập hợp cả ba thứ kể trên, đại diện cho một hình thức truyền thông mới: truyền thông thứ tư. Các đài phát thanh, các công ty báo chí, truyền hình và Internet tự tái tập hợp để xây dựng những tập đoàn truyền thông có tầm cỡ thế giới trong đó là những xí nghiệp khổng lồ như News Corp, Viacom, Aol Time Warner, General Electric, Microsoft, United Global Com., Disney, Telefonica...Ba lãnh vực văn hóa đại chúng, văn hóa giao tiếp và thông tin vốn độc lập, bây giờ dần dà nhập vào nhau dưới sự chi phối của những xí nghiệp truyền thông khổng lồ, đến nổi không thể nào phân biệt được. Sản xuất dây chuyền tăng gấp bội số lượng phát ra đủ mọi loại lẫn lộn nhau: TV, hoạt họa, phim ảnh, trò chơi điện tử, CD, nhạc, DVD, xuất bản...

Tóm lại, những tập đoàn truyền thông có hai đặc tính mới: thứ nhất là chúng chiếm hữu tất cả những gì có được từ sách báo, truyền thanh, truyền hình và phát ra trên những kênh khác nhau (báo chí, TV, truyền thanh, Internet). Thứ hai là chúng có tính toàn cầu, không còn chỉ nằm trong biên giới quốc gia hay địa phương nữa.

Những siêu xí nghiệp này, do cơ chế tập trung, tìm cách mua hết những xí nghiệp truyền thông khác nhau trong nhiều nước, nhiều lục địa và trở thành vai trò trung tâm của chính sách toàn cầu hóa tự do (mondialisation libérale). Họ tìm cách mở rộng ảnh hưởng bằng cách áp lực lên các chính phủ địa phương để bãi bỏ các điều luật chống độc quyền.

Toàn cầu hóa, cũng chính là toàn cầu hóa truyền thông đại chúng, giao tiếp và thông tin. Những tập đoàn này, tuy mang tiếng là truyền thông, nhưng không hành xử vai trò của "quyền thứ tư" nghĩa là chống lại sự lạm dụng quyền hành, sửa sai những lầm lẫn của chế độ dân chủ, do đó, không còn hành động như một đối quyền (contre-pouvoir). Lúc lâm sự, họ lại còn là một bổ sung cho quyền hành đang hiện hữu. Như ở Venezuela năm nay chẳng hạn. Toàn bộ ngành truyền thông đã phát động một cuộc chiến tranh truyền thông chống tổng thống Hugo Chavez là người đã được bầu lên một cách dân chủ, hợp pháp. Tình trạng đó cho thấy hiện nay, các tập đoàn truyền thông đã đóng vai trò những con chó giữ nhà (chien de garde) cho trật tự kinh tế hiện hành. Những tập đoàn này không hành xử như một quyền năng truyền thông mà là cánh tay (bras) ý thức hệ cho chính sách toàn cầu hóa. Có người còn tìm cách nắm luôn quyền hành chính trị: trường hợp thủ tướng Ý hiện nay, Silvio Berlusconi.

Trong cuộc chiến ý thức hệ cho chính sách toàn cầu hóa, truyền thông được sử dụng như một vũ khí chiến đấu. Lượng thông tin, do sự bùng nổ thông tin, một mặt trở nên đa dạng và quá dồi dào, đáp ứng đủ thứ nhu cầu của người tiêu dùng - nhưng mặt khác lại đang bị ô nhiễm, đầu độc bởi đủ loại ảo tưởng, xuyên tạc, biến dạng và âm mưu. Trong trường hợp này, thông tin cũng giống như lương thực thực phẩm. Từ xưa, vì thiếu ăn, người ta tìm cách khắc phục sự thiếu đói bằng cách tăng nhanh sản lượng lương thực. Ðời sống, nhờ thế, được nâng cao. Nhưng từ khi lương thực dồi dào, người ta nhận thấy nhiều đồ ăn bị nhiễm trùng, nhiễm độc do sử dụng thuốc trừ sâu (để tăng sản lượng), đưa đến bệnh tật. Tóm lại, trước, người ta chết vì đói, bây giờ người ta chết vì bị nhiễm trùng.

Thông tin cũng thế. Empédocle nói vũ trụ được hình thành bởi 4 yếu tố: đất, nước, lửa, khí. Bây giờ phải thêm một yếu tố thứ năm nữa: thông tin. Như đồ ăn, thông tin bây giờ thừa mứa đồng thời bị "nhiễm trùng" nặng nề. Nó đầu độc tinh thần, ô nhiễm óc não, nhồi nhét vào trong ý thức và vô thức những thứ mà chúng ta không có hoặc không cần có.

Bởi thế, theo tác giả, bổn phận của những người yêu tự do là phải tìm cách chống lại. Cần hình thành một ngành nghiên cứu gọi là "L'écologie de l'information" (môi trường học về thông tin) mà mục đích là rửa sạch, đè bẹp cái "marée noire", hay nói cách khác là để tẩy trùng thông tin. Khẩn cấp tạo ra tổ chức "L'Observatoire internationale des médias (Media Watch Global = MWG = Tổ chức giám sát truyền thông toàn cầu). Ðó là một vũ khí hòa bình nhằm chống lại thứ siêu quyền hành của các tập đoàn thông tin lớn. Hay nói cách khác, đó là "quyền thứ năm" thay thế hẳn cho "quyền thứ tư" bây giờ đã mất tác dụng. Tự do thông tin không phải là tự do trưng thu bởi các tập đoàn có thế lực. MWG xây dựng thành một contre-poids, contre-pouvoir thay thế cho média cũ đã hư hỏng nhằm chống sự lạm dụng thông tin. Tự do truyền thông là nền tảng của chế độ dân chủ, không thể bị tước đoạt bởi bất cứ một nhóm độc quyền nào. Tổ chức mới này tập hợp 3 loại thành viên:

1. Những nhà báo, chuyên môn hay không chuyên môn, đang làm việc hay nghỉ hưu thuộc tất cả mọi loại truyền thông.
   
2. Các giáo sư, học giả, những nhà nghiên cứu mọi lãnh vực và đặc biệt những chuyên gia về truyền thông trong các trường đại học, vốn là nơi hiện ít bị ô nhiễm bởi truyền thông nhất.
   
3. Những người thụ hưởng mọi loại truyền thông: khán giả, thính giả, độc giả...
   

Ông kêu gọi mọi thành phần đoàn kết lại để chiến đấu. Những người chủ trương toàn cầu hóa tuyên bố rằng thế kỷ 21 là thế kỷ của những xí nghiệp toàn cầu. MWG xác định rõ rằng đó cũng là thế kỷ của truyền thông và đảm bảo truyền thông đó thuộc về mọi công dân. Ðược biết, phiên họp đầu tiên của tổ chức mới này đã diễn ra tại Paris vào ngày 24/9/03 dưới sự chủ tọa của giáo sư Armand Mattelart, chuyên gia về khoa học truyền thông.

Tôi tự hỏi: liệu "quyền thứ năm" này - nếu trở thành hiện thực - sẽ đóng được vai trò như quy định (một đối quyền - contre-pouvoir-, đối trọng - contre-poids) được bao lâu trong xu thế toàn cầu hóa hiện nay?