Tiễn bạn, theo 3 tấu khúc
1.
Cánh én chao trăm hướng
Sóng nhô biển mù sương
Tiễn bạn đưa tay vẫy
Mơ theo bước chân vương

2.
Tiễn người, tay không vẫy
Nhìn xa thấy bụi đường
Trên cao con én lượn
Biển trắng mờ khói sương

3.
Trời xa cánh én chao muôn hướng
Sóng nhô biển đục trắng mù sương
Sớm mai tiễn bạn đưa tay vẫy
Đêm về mơ gặp bước chân vương

Đất trời gió bụi
Má hồng nổi trôi
Nỗi đắng cay ai chuốc phận người!
Trăng lung lay nhịp hồi trống thúc
Lửa bay lên sém đỏ mây trời
Trên trướng gấm quẳng ly chống kiếm
hịch nửa đêm truyền hỡi ba quân
Thuở thanh bình ba trăm năm lẻ
Giáp nhung nay trao lại võ thần

Thuở thanh bình ba trăm năm lẻ (Nam Dao)

Nước thanh bình ba trăm năm cũ ( Đoàn Thị Điểm/ Phan Huy Ích )

Nhấp nháy sao mai như giục bước (Nam Dao)

Sứ trời sớm giục đường mây (Đoàn Thị Điểm/ Phan Huy Ích)

Thanh bình tam bách niên thiên hạ

Sứ tinh thiên môn thôi hiểu phát

Lẽ nào em buộc cánh anh
Buộc cánh anh cũng chẳng thành tình yêu

Trưa vàng cỏ biếc vườn xanh
Môi ai chín đỏ đầu cành phượng xưa.

Gỗ hiếm. Hòm cụt. Thời buổi khó
Ai bảo mày dài
Bẻ đầu. Uốn chân. Mệt thấy mẹ.

Mona Lisa

She is older than the rocks among which she sits;
Like the vampire,
She has been dead many times,
And learned the secrets of the grave;
And has been a diver in deep seas,
…

Hay em biến trong gương
một người giống em Má má môi
Thị giác của gương. Ảnh chiếu đi chiếu lại. Graphic scansion.

Tôi đang chép một đoạn thơ hay của Thanh Thảo. Trong ngôn ngữ đời sống cũng như văn xuôi, hay trong các bài thơ dở, người ta sẽ viết thế này:

Câu “mưa bay mờ đồng ta” được buông bất ngờ vào giữa hai câu, phá vỡ cái hợp lý thông thường, làm cho thông điệp của bài thơ bị nhòa đi (không phải nhòa vì mưa!). Và buộc người đọc dừng lại một lúc trước cơn mưa, như dừng lại trước một ngấn lệ của cuộc chia tay không nói nên lời. Như thế làm nhòa ngôn ngữ là một phong cách của thơ.

Tại sao Du Tử Lê lại nhắc bờ sông (ấm) cát, và con sóng? Sao không nói đơn giản hơn: Ôi anh nhớ em quá, em vẫn còn ở chổ cũ đó chứ và đã quên anh rồi phải không? Như thế, ngôn ngữ hình ảnh chính là đặc trưng của thơ.

Là một trong những câu thơ hay của Nam Dao. Toàn bộ hình ảnh tuyệt đẹp của câu thơ là một ẩn dụ lớn. Như thế, ẩn dụ là một tính chất của thơ.

Nhưng thôi, tôi xin tạm dừng ở đây, vì nói lan man nữa thì hóa ra anh phỏng vấn tôi hay tôi phỏng vấn anh đây?

Tùy theo từng bài thơ, mà các tính chất trên, và còn nhiều tính chất khác nữa, sẽ xuất hiện nhiều hay ít, đậm hay nhạt, thứ tự cao hay thấp, và trong một trật tự tương tác hết sức thay đổi. Anh xem, các nguyên tố tạo nên DNA chỉ có một số ít thôi, nhưng chúng tổ hợp lại thì ghê gớm biết bao. Làm sao biết thơ là gì? Thế nào là một bài thơ?

Thế sao tôi vẫn cứ đi hỏi anh? Là vì câu hỏi “Cái gì làm nên một bài thơ” làm cho tôi dễ tới gần hơn là câu hỏi trừu tượng “Thơ là gì”.

Nhưng quan trọng hơn là: Có những câu hỏi có thể con người mãi mãi không tìm được câu trả lời, nhưng mỗi lần đi tìm nó, người ta lại chiêm nghiệm thêm được nhiều điều, phải không?


Nam Dao: Anh hỏi, tôi xin góp một chút ý. Với tôi, thơ là cái nhặt được khi ta quậy vào đáy ao vô thức, bụi bùn lắng xuống, và may thay có một cái gì đó lấp lánh chiếu sáng với cách thế một vì sao rơi. Qua trực giác, ta có cơ duyên nhặt nó lên, nhưng nếu chưa thành lời thì vẫn chưa là gì cả. Lời đến từ đâu? Bất bình tắc minh, nghĩa là không nhịn được phải thốt ra như Hàn Dũ từng nói. Không nhịn được vì sao? Vì ấp ủ mãi thì nó mưng độc trong tâm tư. Thế là phải khi thủ thỉ kể ra, khi thét lên... tùy cái mảnh sao rơi đó đến từ đâu. Từ thời thế. Tình phụ. Niềm vui. Nỗi thống khổ. Rồi từ niềm hoang mang trước con đường vô định. Nỗi bâng khuâng sau nẻo khuất những cái bóng hạnh phúc tuột khỏi tầm tay... Vì thế, thơ trước hết phải thật. Thật tâm. Thật lòng. Thật như khi cởi quần lột yếm trần mình múa trước nhân gian. Nhưng không phải trưng ra cái xác, mà là phần hồn của kẻ làm thơ. Phần hồn, nó là cái chi chi? Câu hỏi này dễ dẫn đến những đáp án chung chung đầy bí hiểm biến thực thành ảo, cái ảo ngôn từ, thể loại đặc biệt của loài người từ ngày các “trự’’ phát kiến cách ký âm bằng những biểu tượng loằng ngoằng ta gọi là chữ.

Cũng vì thế, tôi coi hình thức - tập hợp những kỹ xảo như vần, điệu, cắt câu, ngắt đoạn, v.v… - dẫu quan trọng nhưng không là hàng đầu. Hình thức là phương tiện diễn tả cái cốt, là hồn, trong thơ. Nhạc tính, âm vận, cắt câu, ngắt chữ, sử dụng bằng trắc luyến láy... với mục đích phục vụ thị và thính giác, đã đành. Ngoài ra, còn nhịp và những khoảng lặng. Chúng tác động lên cái thở của người đọc, lên nhịp tim đập, và từ đó lên một số những cảm xúc phát từ não bộ, sau khi lọc qua cái lọc âm thanh - hình tượng cũng như ngữ nghĩa. Thơ đến với người đọc qua cả ba chiều kích, là con người sinh vật đầy nhục cảm, con người thành phẩm của văn hóa - lịch sử, và con người - nhà thơ. Chiều kích cuối vừa nói là chiều kích cá biệt của một con người có điều gì hắn muốn mang ra chia sẻ với đồng loại. Chia sẻ được, hắn khẳng định cá thể của mình như một thành tố của cái chung (tập thể người đọc), thậm chí xuyên qua thời gian và không gian, để qua trí nhớ hay sách vở trở thành một dấu vết của văn hóa. Không phải là than khơi khơi mà Nguyễn Du tự hỏi “Chăng biết ba trăm năm lẻ nữa/ Người đời ai khóc Tố Như chăng?’’ đâu! Cụ than và cụ hoảng lên thật đấy.

Cứ mỗi lần nói về hình thức và nội dung, tôi có cảm tưởng chúng ta tách bạch chúng như những phạm trù khác biệt có chút tính đối kháng (cái thói quen tư duy nhị nguyên của Tây phương du nhập mà!). Cặp hình thức-nội dung theo tôi thì là một quan hệ sinh hóa rất biện chứng. Chính vì thế mà khi nhấn mạnh quá nhiều đến hình thức, ta có xu hướng hạ thấp nội dung, rồi triệt tiêu luôn cả ngữ nghĩa. Từ đó, ta toàn thơ nhan sắc, thơ rỗng ngực vớí cái xú chiêng nylon hiệu wonderbra, thơ tô son bôi mắt, thơ lắp chữ làm dáng, thơ tối nghĩa hơn đêm ba mươi mượn hơi ẩn dụ, thơ đĩ thõa, thơ văng tục... Nói chung, đó là những loại thơ vô hồn và thơ cô hồn có thời gian nhiều đến nỗi không còn ai muốn đọc (trừ người viết và một dúm thân hữu, dĩ nhiên...). Thơ cứ thế xuống cấp và tạo ra hiện tượng dị ứng thơ là một nguy cơ văn hóa. Bởi nói cho cùng, văn học Việt Nam ta nếu có một chút gì để tự hào thì là thơ, ở đúng nghĩa của thơ, và nhất định phải là thơ hay.

Trong những câu thơ của các nhà thơ anh nêu tên, thú vị nhất là mấy câu cùa Trần Dạ Từ, nhưng không phải là hai câu lục bát quí phái mà là:

Tôi đọc, chữ “hòm” gợi cho tôi liên tưởng đến chiếc áo quan, kẻ nằm xuống bỏ vào phải “uốn chân”, “bẻ đầu”, và nếu kết bằng một tiếng than cho kiếp người thì... không gây gì ngạc nhiên. Nhưng “Mệt thấy mẹ” thì quả tuyệt vời. Người sống đem chôn kẻ chết (có vẻ) dửng dưng, khiến cái sự sống không còn ý nghĩa gì, và chỉ 3 chữ, tính thảm kịch tăng lên hàng trăm lần những than khóc. Và thử hỏi nếu đoạn thơ vừa chép du dương vần điệu thì liệu có chuyển tải được cái việc “bẻ đầu”, “uốn chân” nhét vào hòm không? Vần thừa, điệu thừa là vì vậy. Nhan nhản trong thơ đăng báo, đọc qua không xúc động khiến phải tự hỏi mình, ơ kìa, có phải chính ta là kẻ đã khô cằn trước cái chết, sự sống, tình yêu, niềm hy vọng... hay là thơ giả hình, sáo rỗng, đỏm đáng đã giết cho bằng hết cái rung cảm của lòng ta?

Phải thú thật với anh, tôi cũng từng “sáng tác’’ loại thơ tôi vừa bài bác. Và được anh bạn Tạ Trọng Hiệp dậy cho một bài học khó quên. Kể anh nghe cho vui: số là tôi qua làm nghiên cứu và dạy học ở Paris-Sorbonne, ở nhà Hiệp. Dịp hè năm đó, đâu cách đây trên mười năm, anh Cao Xuân Hạo cũng từ Việt Nam đến Pháp. Anh có cô em gái, tên N, một tuyệt sắc giai nhân mở một quán cơm ở quận 13, có món ghém vịt rất ngon. Chúng tôi thường ăn cơm ở quán và rồi một tối, nửa đùa nửa thật, tôi làm 4 câu thơ tặng N. Nàng có vẻ cảm động thì Hiệp cười hô hố, hỏi: “Có phải vẫn bài thơ tán gái làm hôm qua cho con bé quán Lào bán tiết canh không?’’. Anh xem, tôi còn chưa biết nói gì thì Hiệp phán luôn, thằng này nó hay gieo vần tán gái đấy chứ không phải là thơ đâu!

Cũng với Hiệp, tôi “thụ giáo’’ một bài học khác. Thời ấy, anh đang hiệu đính Vân Đài loại ngữ của Lê Quí Đôn, đưa cho tôi xem một đoạn dịch từ Hán văn, theo trí nhớ (khá tồi) của tôi thì ý là văn mà chỉ nhuần nhuyễn, bóng bẩy, lay chuyển được lòng người là văn hay. Nhưng nếu điểm vào được chút gồ ghề, mới đọc thì tưởng thô, đọc rồi khiến không quên nổi, thì văn đó mới lên hàng thượng thừa bất hủ. Mấy chữ “Mệt thấy mẹ” trong câu thơ Trần Dạ Từ là thế.

Anh nhắc đến Thanh Thảo, kẻ một thời làm tôi xốn xang với tập thơ Khối vuông ru-bích, và trích 3 câu thơ, hoán vị một câu rồi… “tán’’ để đi đến hệ luận cho rằng: làm nhòa ngôn ngữ là một phong cách thơ. Vâng, là một trong những phong cách thơ thì chính xác hơn. Nhưng không cứ làm nhòa ngôn ngữ mà thành thơ được. Rút cục, thơ là gì vẫn cứ là câu hỏi. Ánh sáng là gì? Vừa là hạt, vừa là sóng! Điều này kiểm nghiệm được bằng thực chứng trong khoa học tự nhiên. Tình yêu là gì? Cái thuở ban đầu chắc cũng mông lung như thơ, nhưng sau thì lấy nhau, ăn nằm, sinh con đẻ cái... toàn là những điều đến từ tình yêu (nhưng lại không phải là tình yêu!). Tôi e là câu hỏi cái gì làm nên một bài thơ không thể choán chỗ câu hỏi thơ là gì. Thơ là gì ư? Là... một tiếng chuông chăng? Nó ngân nga trong lòng người, từ năm này qua năm kia, từ làng mạc đến thị thành, thậm chí từ đại lục này qua đại lục khác, từ thời này đến thời khác... Chất liệu thơ là ngữ ngôn, thứ ký hiệu đặc thù của một nền văn hoá. Nó có khả năng tạo thanh, tạo hình cho những người chia chung văn hoá đó, thậm chí một tiềm thức nào đó đãi lọc qua thời gian. Nhưng nó không phải là tranh họa, là âm nhạc ở cái mức mắt trực tiếp thấy, tai trực tiếp nghe. Nghe và thấy sàng lọc qua ngôn ngữ trừu tượng trở thành rất hiện thực, như nghe thật, thấy thật, bằng thứ âm ba khuấy động giác quan và lắng xuống để thành một phần sâu thẳm của tâm hồn, như ánh sáng, vừa là hạt, vừa là sóng. Nhưng thơ lại đèo bòng thêm một chiều kích mới là sự tỉnh thức trước cái đọng lại dẫu, và bất chấp, cái qui luật ta nhắc như vẹt là mà chưa chắc gì đã thực hiểu là sự vô thuờng. Và, tôi tự hỏi, tiếng chuông đó ở lại rồi ngân xa phải chăng vì nó có tác động xoa dịu những nỗi đau nhân sinh, gây lửa hy vọng, giúp con người bám vào sự sống? Với mục đích như thế, thơ chỉ nệ hình thức điệu đàng không thì chưa đủ, phải không anh? Hồn vía những con chữ ở linh thức, cửa tử sinh của chữ Tâm. Nguyễn Du bảo: “Chữ Tâm kia bằng ba chữ Tài’’, và “chữ Tài lại liền với chữ tai một vần’’’. Ỷ vào tài hoa kiểu thuần hình thức có thể thành công trong ghép chữ (như cái trò scrabble) nhưng lại giết thơ đấy!

© 2007 talawas

bản để in