Người Hungary chơi chữ khi gọi việc dịch (fordítás) là việc bẻ cong, xuyên tạc (ferdítés). Nghe nói các tiếng khác cũng có ngạn ngữ tương tự. Có các bản dịch khác nhau của cùng một văn bản là chuyện bình thường. Và khá khó đánh giá bản dịch này hay hơn bản dịch kia (theo những tiêu chuẩn nào cho cái “sự hay” ấy?), đấy là sự phán quyết của người đọc. Tuy nhiên tiêu chuẩn về sự chính xác của bản dịch thì có thể dễ dùng hơn. Người dịch có thể dịch sai do chưa hiểu đúng nội dung của nguyên bản, “do hiểu biết chuyên sâu về các tác phẩm đó chưa đủ nên đã đưa ra những bản dịch chưa thỏa đáng”. Những sai sót như vậy có thể được thông cảm, còn biến việc dịch thành diễn dịch thì nên tránh và, như kiểu chơi chữ của người Hungary, biến việc dịch thành bẻ cong, xuyên tạc là việc phải lên án. Khi đọc ý kiến của anh Đinh Tuấn Minh cho rằng “sau khi đọc lướt qua bản dịch” của tôi anh “cảm thấy rất khó hiểu và hình như có nhiều phần có nội dung khác hẳn so với những điều” anh “đã từng hiểu khi đọc nguyên bản của bài luận này”, và anh đã buộc phải dịch lại bài của Hayek và tin rằng bạn đọc “sẽ thấy hai bản dịch về cơ bản là khác hẳn nhau, không những chỉ về hình thức trình bày mà còn cả về hầu hết những nội dung cốt yếu của bài luận”, thì tôi thực sự phát hoảng: có lẽ chắc mình đã phạm phải những sai lầm nghiêm trọng. Chính vì thế tôi đã phải mất khá nhiều thời gian để so sách từng câu của hai bản dịch và nguyên bản tiếng Anh.

Sau đây là một vài nhận xét chủ quan của tôi, và lưu ý tôi không đưa ra đánh giá nào cả về tính chính xác của bản dịch này hay bản dịch kia.

Thứ nhất, có thể bản dịch của tôi là khó đọc. Tôi ghi nhận vì có nhiều người cũng phàn nàn với tôi về điểm này, và không chỉ liên quan đến bản dịch này mà liên quan đến nhiều bản dịch khác nữa. Tôi không có khiếu văn chương, trình độ tiếng Việt không giỏi, vốn ngoại ngữ ít ỏi, kiến thức có hạn, cho nên tôi đành phải chịu nếu bản dịch của mình khó đọc và có thể sai. [Vì tính có thể sai là phổ quát, nhưng tôi không thể vin vào điều này để biện hộ cho những sai sót của mình, tôi hết sức nỗ lực để tối thiểu hóa chúng]. Tôi cũng không thể viện dẫn đến sự thực là, bài viết này của Hayek và những cuốn sách khác do tôi dịch đều “khó đọc” vì chúng khá trừu tượng và đề cập những vấn đề lí thuyết khá hóc búa.

Thứ hai về tính chính xác, tuy tôi nỗ lực hết sức để cho bản dịch được chính xác, song do hiểu biết chuyên sâu có hạn nên hoàn toàn có thể xảy ra là bản dịch của tôi không lột tả được ý của nguyên bản, hay có thể hiểu sai hoàn toàn, trong trường hợp đó tôi đều mong được các bậc cao minh chỉ giáo. Tôi không “đọc lướt qua” mà đọc kĩ cả hai bản dịch (và so sánh từng câu với nguyên bản tiếng Anh) để viết vài nhận xét này. Xét về nội dung của từng câu, trừ 7 trường hợp nêu dưới đây, về cơ bản ý của các câu của cả hai bản dịch là như nhau tuy cách diễn đạt có khác nhau (vì chỉ lưu ý đến ý nên trong so sánh này tôi không chú ý đến cách hành văn, văn phong, cách dùng từ như: intellectuals được dịch ở một bản là trí thức, các trí thức, những người trí thức, còn ở bản kia là giới trí thức; secondhand dealers in ideas được dịch ở một bản là “những người buôn bán đồ cũ về tư tưởng” còn ở bản kia là “những người môi giới trung gian về tư tưởng”; class được dịch ở một bản là “giai cấp” còn ở bản kia là “tầng lớp”; speculation được dịch ở một bản là “sự suy đoán” hay “tư biện” còn ở bản kia là “tư biện”; man of affairs được dịch ở một bản là “người kinh doanh”, còn ở bản kia là “người làm các công việc”; v.v.). Các trường hợp có sự khác biệt hẳn về nghĩa giữa hai bản dịch, tôi thấy, là như sau:

Những khác biệt trong nửa cuối của phần II: (Tôi trích nguyên câu tiếng Anh, rồi đưa ra bản dịch của tôi và của anh Minh để bạn đọc tự phán xét):

1. “And it is specially significant for our problem that every scholar can probably name several instances from his field of men who have undeservedly achieved a popular reputation as great scientists solely because they hold what the intellectuals regard as "progressive" political views; but I have yet to come across a single instance where such a scientific pseudo-reputation has been bestowed for political reason on a scholar of more conservative leanings.”

Phần in nghiêng trong câu này được tôi dịch là: “Và …; nhưng tôi còn phải tìm ra một thí dụ duy nhất nơi vì lí do chính trị mà danh tiếng-giả khoa học như vậy được ban cho một học giả có thiên hướng bảo thủ hơn”. Tôi hiểu rằng trong số các học giả bảo thủ thì hiếm có những người kiếm được danh tiếng giả khoa học cho nên tác giả còn phải tìm ra (hay còn chưa tìm ra) một thí dụ (duy nhất) như vậy. Tôi thấy như thế hợp với ngữ cảnh của toàn câu và của các câu lân cận. Còn anh Đinh Tuấn Minh dịch là: “Và …; nhưng có lẽ tôi vẫn nên điểm qua một thí dụ nơi kiểu hư danh khoa học (scientific pseudo-reputation) như vậy lại được ban cho học giả vốn có thiên hướng bảo thủ hơn.”

2. “This is the more significant as in recent times it is as likely as not that it was an early interest in socialist schemes for reform which led a man to choose economics for his profession.”

Câu này được tôi dịch là: “Điều này còn quan trọng hơn như mới đây hẳn đã là sự quan tâm ban đầu đến sơ đồ xã hội chủ nghĩa cho cải cách đã dẫn người ta chọn kinh tế học làm nghề của mình”. Tôi hiểu là chính sự quan tâm đến sơ đồ xã hội chủ nghĩa đã dẫn một người đi chọn nghề kinh tế. Lưu ý rằng cụm từ “as likely as not” theo các từ điển Anh Việt, và cả từ điển giải nghĩa tiếng Anh đều có nghĩa là: có lẽ, rất có thể, rất có khả năng, hẳn là.

Còn anh Minh thì cho là không phải vậy, nên Anh dịch là: “Một điều còn có ý nghĩa hơn là, trong thời gian gần đây, người ta có khuynh hướng chọn kinh tế học làm nghề của mình không phải là do sự quan tâm ban đầu đến những kế hoạch cải cách theo thiên hướng xã hội chủ nghĩa”.

3. “It is rather the person whose general knowledge is supposed to qualify him to appreciate expert testimony, and to judge between the experts from different fields, whose power is enhanced.”

Tôi dịch là: “Đúng hơn là quyền lực của người, mà kiến thức chung của người ấy được cho là khiến anh ta đủ tư cách để đánh giá chứng thực chuyên gia và để xét đoán giữa các chuyên gia từ các lĩnh vực khác nhau, được tăng lên”.

Và anh Minh dịch là: “Đúng hơn là điều này làm tăng quyền lực của người mà có kiến thức chung đủ để đánh giá lời phát biểu của chuyên gia và để so sánh đánh giá giữa các chuyên gia từ các lĩnh vực khác nhau”. Tôi nghĩ không để ý đủ đến “suppoosed to qualify” là không thích đáng.

4. “It would lead too far, however, to examine here further the development of this class and the curious claim which has recently been advanced by one of its theorists that it was the only one whose views were not decidedly influenced by its own economic interests.”

Câu này được tôi dịch là: “Tuy vậy, sẽ dẫn đi quá xa ở đây để khảo sát thêm sự phát triển của giai cấp này và yêu sách lạ kì được đưa ra gần đây bởi một trong những nhà lí luận của nó, người duy nhất mà quan điểm không bị ảnh hưởng dứt khoát bởi các lợi ích kinh tế riêng của mình”.

Còn anh Minh dịch là: “Tuy vậy, sẽ là đi quá xa ở đây để xem xét kỹ càng hơn sự phát triển của tầng lớp này và một tuyên bố lạ kì được cổ vũ gần đây bởi một trong những nhà lí luận của nó, rằng chỉ những ai có các quan điểm dứt khoát không bị chi phối bởi các lợi ích kinh tế mới là người trí thức”.

Trong phần III có một phần của một câu mà hai bản dịch có sắc thái khác nhau là:

5. “With many of the more general preconceptions of socialist thought, the connection of their more practical proposals is by no means at once obvious;…”

Câu này tôi dịch như sau: “Với nhiều định kiến tổng quát hơn của tư duy xã hội chủ nghĩa, mối quan hệ của các kiến nghị thực tiễn hơn của họ chẳng hề hiển nhiên ngay lập tức;…”

Còn anh Minh dịch là: “Việc càng có nhiều định kiến chung thuộc tư duy xã hội chủ nghĩa thì càng có nhiều mối quan hệ giữa hệ tư tưởng này với các kiến nghị thực tiễn chẳng hề hiển nhiên ngay lập tức,…”

Câu đầu tiên của đoạn 3 (từ dưới lên) của phần IV có một câu mà hai bản dịch có nghĩa hơi khác nhau:

6. “Not only moral ideals act in this manner, however”.

Câu này tôi dịch là: “Tuy nhiên, không chỉ các lí tưởng đạo đức hoạt động theo cách này”. Tức là thứ khác (thái độ của các trí thức được nhắc tới ở ngay câu tiếp theo) cũng có thể hoạt động theo cách ấy.

Còn anh Minh dịch là: “Tuy nhiên, các lí tưởng đạo đức không chỉ vận động theo cách này”. Tức là lí tưởng đạo đức có thể còn vận động theo cách khác. Câu này khá đơn giản bạn đọc có thể phán xét dễ dàng.

Trong đoạn 2 của phần V có một phần của một câu mà 2 bản dịch có sự khác biệt hẳn:

7. “He is in consequence more likely to become an expert scholar rather than an intellectual in the specific sense of the word; while to the more radically minded the intellectual pursuit is more often than not a means rather than an end, a path to exactly that kind of wide infl uence which the professional intellectual exercises”.

Phần in nghiêng của câu này được tôi dịch là: “…; trong khi đối với người có đầu óc cấp tiến hơn thì nghề trí thức thường là một phương tiện hơn là một mục đích,…“. Lại lưu ý cụm từ “more often than not” theo các từ điển đều có nghĩa là “thường thường”, “rất thường hay”.

Còn anh Minh dịch là: “…; trong khi đối với người có đầu óc cấp tiến hơn thì nghề trí thức thường không phải là một phương tiện mà là một mục đích,…” Câu này tôi nghĩ cũng khá đơn giản.


*

Đấy là 7 câu hay phần câu trong đó có sự khác biệt lớn về nghĩa giữa hai bản dịch. Tất nhiên đó chỉ là những sự khác biệt về nghĩa mà tôi nhận thấy, những người khác có thể thấy nhiều hơn hay khác đi. Như tôi đã nói ở trên, tôi không đưa ra đánh giá bản dịch nào là chính xác hơn, tuy vậy đến phút này tôi vẫn thấy mình chưa nên chữa lại các phần dịch của mình (tuy rất nên trau chuốt lại cho dễ đọc hơn, hay hơn), vì tôi thấy cách dịch của anh Đinh Tuấn Minh chưa thuyết phục được tôi. Tất nhiên tôi không dám bàn về 4 trang rưỡi giới thiệu của anh Minh trừ một vài dẫn chiếu liên quan đến bản dịch của tôi như nêu ở đoạn đầu. Tôi trân trọng sự rộng lượng đối với những người dịch nghiệp dư, trong đó có tôi, trong đánh giá: “Chúng ta không thể trách cứ những người hoạt động thực tiễn vì thực tâm muốn dịch chúng nhưng do hiểu biết chuyên sâu về các tác phẩm đó chưa đủ nên đã đưa ra những bản dịch chưa thoả đáng”. Rất mong “những học giả Việt Nam” bị trách là “những người có hiểu biết thực sự về chúng nhưng lại quá thờ ơ với loại công việc này, xem việc dịch thuật các tác phẩm triết lý xã hội tự do như thể là quá đỗi tầm thường với họ vậy” và những người có hiểu biết, giỏi tiếng Anh và tiếng Việt, nhiệt tâm khác chỉ bảo. Bạn đọc quan tâm kĩ hơn đến bối cảnh và nội dung của bài viết này của Hayek có thể tham khảo cuốn Con đường dẫn tới chế độ nông nô của ông và thí dụ tham khảo thêm lời nói đầu của E. J. Feulner Jr. và bài giới thiệu của John Blundell trong lần xuất bản của Institute of Economic Affairs.

© 2006 talawas