© www.talawas.org     |     về trang chính
tìm
 
(dùng Unicode hoặc không dấu)
tác giả:
A B C D Đ E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Ý Z
Văn họcVăn học nước ngoài
29.3.2004
Trần Doãn Nho
James Joyce, Ulysses và thách đố mới
 
"Tôi đã đưa vào trong (Ulysses) quá nhiều ẩn ngữ và câu đố đến nỗi nó sẽ khiến cho các giáo sư phải bận bịu hàng thế kỷ để tranh cãi xem tôi muốn nói gì, và đó là cách duy nhất để bảo đảm tính bất tử của tác phẩm"
(James Joyce)



Bloomsday

Tháng 6 năm nay (2004) là kỷ niệm 100 năm - không phải ngày sinh tác giả, cũng không phải ngày ra đời của tác phẩm - mà của cái gọi là "Bloomsday" - ngày của Bloom. Là gì vậy? Là 16/6/1904, một ngày hư cấu trong đời của Leopold Bloom, tên nhân vật chính trong truyện dài nổi tiếng Ulysses của James Joyce. Người ta chọn ngày này để vinh danh Bloom mà thực ra, là để vinh danh tác giả vốn được xem là nhà văn đã khai sinh ra chủ nghĩa hiện đại (modernism) trong nền văn chương thế giới thế kỷ 20. Bloomsday được những người hâm mộ Joyce tạo ra vào năm 1954 xuyên qua một lễ hội rầm rộ tổ chức tại thành phố Dublin với nhiều sinh hoạt văn hóa khác nhau. Kể từ đó, Bloomsday trở thành một sinh hoạt truyền thống hàng năm tại Dublin, thủ đô của nước cộng hòa Ái Nhĩ Lan (Ireland).

"Ðối với 4 triệu người, ngày 16 tháng 6 là một ngày đặc biệt. Ngày này, năm 1904, Stephen Dedalus và Leopold Bloom mỗi một người thực hiện chuyến du hành của mình xuyên qua thành phố Dublin trong truyện Ulysses của James Joyce, tác phẩm hiện đại được đánh giá cao nhất hiện nay. Bloomsday, như được biết, đã trở thành một truyền thống cho những người hâm mộ Joyce trên toàn thế giới. Từ Tokyo cho đến Sydney, từ San Francisco đến Buffalo, từ Trieste đến Paris, hàng chục thành phố vòng quanh thế giới đều tổ chức những lễ hội Bloom của họ. (...) Riêng ở đây, nghệ thuật của Ulysses đã trở thành đời sống hàng ngày của hàng trăm người dân Dublin và du khách của thành phố khi họ lập lại chuyến hành trình Odyssey hàng năm". Ðó là tài liệu quảng cáo giới thiệu về "ReJoyce Dublin 2004", tức là lễ hội kỷ niệm 100 năm Bloomsday. Dù Bloomsday là một ngày duy nhất, Ái Nhĩ Lan sẽ tổ chức một lễ hội có tầm mức thế giới kéo dài 5 tháng (từ 1/4 đến 31/8) với những màn trình diễn âm nhạc, kịch, chiếu phim và triển lãm nghệ thuật. Bộ trưởng Nghệ Thuật, Thể Thao và Du Lịch - ông John O'Donoghue - đã bổ nhiệm một ủy ban để giám sát và phối trí lễ hội quốc gia quan trọng này. Ông hãnh diện phát biểu với hãng thông tấn Reuters: "Tôi cho là đã có một sự công nhận trên toàn thế giới rằng Ulysses là tác phẩm vĩ đại nhất của thế kỷ 20 và hoàn toàn đúng đắn khi Ái Nhĩ Lan làm lễ vinh danh các thành tựu của Joyce và tổ chức một lễ hội vĩ đại nhân 100 năm ngày Bloomsday". Laura Weldon, phối trí viên quốc gia của "ReJoyce Dublin 2004", cho biết một trong những mục đích của lễ hội là "mang Joyce ra khỏi những cái hộp giấy (đựng sách) mà chúng ta thường bỏ vào, đưa ông đến với mọi người. Hy vọng rằng những người tò mò về Joyce và Ulysses nhiều năm mà chưa hề có cơ hội nào đọc thử bản văn sẽ đến dự lễ hội và tìm biết nhiều cách tiếp cận tác phẩm và thưởng thức nó".

Chương trình bắt đầu bằng những màn trình diễn ánh sáng và âm nhạc dọc theo bờ sông Liffey của thành phố mà đỉnh cao là một "Bữa điểm tâm Bloom" (Bloom's Breakfast) với sự tham dự của khoảng 10 ngàn người từ khắp nơi trên thế giới tụ lại trên đường O'Connell, con phố chính của thành phố Dublin. Mọi người sẽ được ăn lòng chiên, thận trừu và uống bia Guinness. Buổi điểm tâm vĩ đại này được Dennys - cơ sở sản xuất xúc xích, loại xúc xích trở nên nổi tiếng nhờ Joyce đưa vào trong truyện - bảo trợ. Cơ sở này còn bảo trợ một buổi ăn sáng khác xuyên qua toàn thành phố. Riêng chính phủ Ái Nhĩ Lan - những người luôn luôn có mặc cảm tội lỗi vì đã cư xử không tốt đối với nhà văn lúc còn sinh tiền - đứng ra trang trải mọi phí khoản. Trong một hoàn cảnh như thế, ở Dublin, dù thích hay không thích Joyce, người ta vẫn xem Joyce là một cơ hội để vui chơi và kiếm tiền. Từ lâu, những sinh hoạt xoay quanh tên tuổi và các tác phẩm của Joyce và Ulysses, đã trở thành một ngành kỹ nghệ gọi là "kỹ nghệ Joyce" (Joyce industry).

Có lẽ được khích lệ bởi không khí trên, nên hiện nay những nhóm đọc Joyce (Joyce reading groups) ở Dublin phát triển ngoài dự tính. Số người ghi danh vượt quá quy định, mặc dầu phải mất trung bình đến ...7 năm rưởi mới đọc xong một cuốn như Finnegans Wake. Nhóm viên những nhóm đọc này phần đông là người hưu trí vì chỉ có những người không đi làm mới có thời gian để đọc. Nhiều người trong số này cho biết họ nuôi mộng đọc Joyce từ lâu mà đành phải đợi cho đến khi về hưu mới bắt đầu ghi danh. Mê Joyce đến thế thì thôi!

Joyce?


James Joyce

James Joyce, tên thật là James Augustine Aloysius Joyce, sinh vào ngày 2 tháng 2 năm 1882 tại Dublin, thủ đô của Ái Nhĩ Lan (Ireland), con trai đầu trong một gia đình 10 đứa con và thường xuyên túng thiếu. Ông theo học các trường dòng Công giáo và sau này lên đại học Dublin học về ngôn ngữ. Ðược nuôi dưỡng và giáo dục trong niềm tin công giáo La Mã, nhưng ông bỏ đạo vào năm cuối đại học, gọi là để hiến mình cho văn chương. Tốt nghiệp năm 1902, ông rời Dublin đi Paris với ý định học y khoa, nhưng rồi cuối cùng gia đình không chu cấp nổi vì ông tiêu xài hoang phí. Ông sống lang thang, kiếm tiền bằng cách điểm sách cho các tạp chí, dạy học và hát, nhưng cuối cùng phải về lại Dublin khi mẹ bệnh nặng. Thương mẹ, nhưng ông từ chối cầu nguyện cho mẹ khi bà hấp hối vì ông đã bỏ đạo. Ðiều này khiến ông ân hận mãi và chi tiết này vẫn thường loáng thoáng xuất hiện trong Ulysses. Ngày 16/6/1904 - ngày được đưa vào Ulysses đểø trở thành Bloomsday - ông quen một cô gái quê mùa tên là Nora Barnacle, và bất chấp những khác biệt - ông yêu cô gái. Sau đó, cùng năm, hai người bỏ Ái Nhĩ Lan sang định cư ở Trieste (Ý). Hai đứa con ra đời và gia đình sống rất chật vật. Joyce kiếm tiền bằng cách dạy Anh Văn và một vài nghề lặt vặt khác. Khi Ý lâm chiến năm 1915, gia đình dời sang Zürich. Tại đây, đời sống cũng chẳng khá gì hơn. Ðã thế, Joyce lại bị bệnh mắt, phải chữa chạy rất tốn tiền. Ông trải qua đến 10 lần giải phẫu, nhưng bệnh vẫn không lành. Nhiều năm sau, ông gần như bị mù hoàn toàn. Từ đó, để sáng tác, ông phải dùng một cây bút chì đỏ viết trên một những tờ giấy trắng khổ lớn. Nhiều tác phẩm, kể cả Ulysses, ra đời trong điều kiện tồi tệ đó. Nhưng được cái, lúc này, ông đã có tiếng tăm và do đó được nhiều người yêu văn chương tìm cách giúp đỡ. Năm 1920, Joyce chuyển qua sống ở Paris và lưu lại ở đây đến 20 năm. Có một thời gian ông sống một cuộc sống tương đối phóng túng do sự tài trợ của một số người yêu mến tài năng ông, trong đó có một phụ nữ, bà Harriet Weaver, chủ bút của tờ "The Egoist". Suốt thời gian này, ông chuyên viết lách và xuất bản. Vào đầu đệ nhị thế chiến, sau khi Pháp bị quân Ðức xâm lăng, Joyce và gia đình chuyển về Zürich (Thụy Sĩ) và chết ở đó một cách bất ngờ vào ngày 13 tháng 1 năm 1941 vì bị loét tá tràng.

Tài năng của Joyce phát triển rất sớm. Ông làm thơ và viết văn khi mới chỉ lên 9 tuổi. Lên đại học, ông tập tễnh viết tiểu luận văn chương. Một trong những tiểu luận nổi tiếng nhất lúc đó là bài điểm tác phẩm When We Dead Awaken của nhà văn Thụy Ðiển Ibsen và được tác giả viết thư trao đổi ý kiến. Tác phẩm đầu tay, Chamber Music, xuất bản năm 1907, là một thi tập, gồm có 36 bài thơ tình, chịu ảnh hưởng của dòng thơ lãng mạn của những nhà thơ trữ tình Anh thập niên 1890. Tác phẩm thứ hai, Dubliners (1914), một tuyển tập truyện ngắn, trong đó, các đề tài xoay quanh đời sống thời niên thiếu tại Dublin. Tác phẩm gây ra dị ứng với nhiều người dân Dublin, nên có lần đã bị đem ra đốt công khai tại Dublin. Truyện dài đầu tay, A Portrait of the Artist as a Young Man (1916), là một tự truyện mà qua đó, lần đầu tiên Joyce sử dụng loại văn "dòng ý thức" (stream-of-consciousness), tức là độc thoại nội tâm (interior-monologue), một kỹ thuật văn chương mới nhằm diễn đạt những tình cảm, cảm giác, tư tưởng và xúc động của nhân vật xuất phát từ hiện thực tâm lý. Tác phẩm kế tiếp là Exiles, một vở kịch.

Danh tiếng của Joyce trở thành quốc tế khi truyện dài Ulysses được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1922, mặc dù bị cấm lưu hành ở Hoa Kỳ và Anh. Tác phẩm cuối cùng là Finnegans Wake, xuất bản vào năm 1939. Tác phẩm này còn phức tạp hơn Ulysses trong một ý đồ thể hiện lý thuyết có tính chu kỳ của lịch sử (cyclical theory of history) được viết dưới hình thức của một chuỗi bất liên tục những giấc mơ kéo dài trong một đêm của một nhân vật tên là Humphrey Chimpden Earwicker. Earwicker, gia đình và những người quen biết của anh ta pha trộn lẫn nhau và pha trộn với những khuôn mặt lịch sử và thần thoại y như những nhân vật trong giấc mơ. Ngoài ra, Finnegans Wake còn đi xa hơn Ulysses trong việc thể nghiệm ngôn ngữ bằng cách viết Anh văn như một thứ ngôn ngữ kết hợp dựa trên sự tổng hợp những phần của các từ lấy từ nhiều ngôn ngữ khác nhau.

Giữa hai tác phẩm trên là hai tập thơ, một là Poems Penyeach (1927) và một, Collected Poems (1936). Ngoài ra, một tác phẩm khác được xuất bản vào năm 1944, Stephen Hero, lại là một phiên bản khác của A Portrait of the Artist a a Young Man được viết ra từ thời gian đầu. Joyce đã dùng các biểu tượng để tạo ra cái mà ông gọi là "epiphany" (hiển linh), xem như là mặc khải cho những phẩm tính nội tâm.

Bằng cách sử dụng kỹ thuật thực nghiệm để truyền đạt bản chất tinh yếu của hiện thực, các sáng tác của Joyce là sự giao thoa của các truyền thống văn chương hiện thực (realism), tự nhiên (naturalism) và tượng trưng (symbolism), theo các học giả chuyên nghiên cứu về Joyce.



Ulysses

Tác phẩm được thai nghén vào khoảng năm 1906 khi ông chấm dứt truyện Dubliners và có ý định viết một truyện ngắn phụ thêm có tựa đề là Ulysses. Nhưng sau đó, ông đổi ý và viết A Portrait of the Artist as a Young Man. Mãi đến sau này, khi ở Trieste, ông mới bắt đầu viết Ulysses. Ở đây, trong lúc đang viết, ông làm quen với nhà thơ Hoa Kỳ Erza Pound, đang là biên tập viên ngoại quốc cho tờ tạp chí văn học Mỹ "The Little Review". Lúc đó, Pound đang tìm tài liệu để viết một truyện dài đăng từng kỳ cho tờ báo. Sẵn dịp, Joyce đưa bản thảo Ulysses cho Pound để đăng. Và rồi sau đó, ông bán luôn bản quyền cho người bảo trợ tài chánh của tạp chí, luật sư John Quinn ở New York, với giá...1.200 đô la. Ngay từ lần đăng đầu tiên vào tháng 3 năm 1918, Ulysses đã bị các viên chức trong ngành kiểm duyệt Mỹ chú ý theo dõi vì nội dung bất thường của nó, nhưng mãi đến tháng 8 năm 1920, tờ báo mới có lệnh đình chỉ đăng tải các phần kế tiếp. Các ấn bản của "The Little Review" bị tịch thu. Hai biên tập viên Margaret Anderson và Jane Heap bị tòa án ở New York kết án vì tội đã đăng chuyện tục tĩu. Sau khi Ulysses được xuất bản ở Paris, tác phẩm tiếp tục bị cấm lưu hành ở Hoa Kỳ. Mãi cho đến năm 1933, khi quan tòa John Woosley tuyên bố rằng Ulysses không có gì là tục tĩu, tác phẩm mới được chính thức đến với công chúng Hoa Kỳ.

Ulysses có một lịch sử xuất bản lâu dài và khá lạ lùng. Ấn bản đầu tiên xuất bản vào năm 1922 tại Paris tất nhiên là có quá nhiều sai sót, không cần phải bàn cãi. Trước đó, khi còn đăng tải từng kỳ trên "The Little Review", nhiều phiên bản của tác phẩm đã được trao qua nhiều tay và tùy vào sở thích và ý đồ riêng của từng người, tác phẩm bị cắt xén tùy tiện, hoặc bị giản lược, thay đổi. Trong thời gian này, Joyce tiếp tục sửa chữa, thêm thắt các chi tiết khác vào trong tác phẩm. Do đó mà sự khác biệt giữa các văn bản lại càng thêm sâu rộng, khiến việc xuất bản tác phẩm càng về sau càng làm tối tăm thêm ý định ban đầu của tác giả. Chính Joyce, lúc còn sống, cũng không dám quả quyết phiên bản nào là đúng. Kết cuộc là, không có một văn bản nào thực sự được xem là hoàn hảo, khiến cho đến bây giờ tác phẩm vẫn còn là đề tài tranh cãi giữa các học giả. Có lần, Joyce lên tiếng đùa rằng Ulysses sẽ tạo công ăn việc làm cho các học giả đại học đến thế kỷ sau. "Tôi đã đưa vào trong Ulysses quá nhiều ẩn ngữ (enigmas) và câu đố (puzzles) đến nỗi nó sẽ khiến cho các giáo sư phải bận bịu hàng thế kỷ để tranh cãi xem tôi muốn nói gì, và đó là cách duy nhất để bảo đảm tính bất tử của tác phẩm" [1]

Mãi đến năm 1961, 20 năm sau khi ông mất, một ấn bản mới gọi là ấn bản "sữa chữa và điều chỉnh" (corrected and reset) mới xuất bản. Ấn bản này được giới học giả tạm chấp nhận trong vòng 10 năm, cho đến khi một nhóm nhà nghiên cứu do một học giả người Ðức tên là Hans Walter Gabler dẫn đầu, quyết định bỏ công thực hiện một ấn bản đầy đủ hơn và chính xác hơn. Lục lọi trong hàng đống giấy tờ, bản thảo, bản in, bản viết tay... và những ấn bản có sẵn, cả nhóm làm việc liên tục trong vòng 10 năm (1974-1984), để hoàn tất một ấn bản gọi là "Critical and Synoptic Edition", phát hành năm 1984. Hai năm sau, một ấn bản chính thức ra đời gọi là "The Corrected Text" được phát hành một cách ồn ào với ý đồ xác định đó là ấn bản hoàn hảo nhất, có thể thay thế hẳn tất cả các ấn bản trước. Nhưng không được lâu, ấn bản này bị tấn công nặng nề bởi một nhóm chuyên nghiên cứu về Joyce khác do học giả Mỹ John Kidd cầm đầu. Nhóm này cho rằng cái gọi là "ấn bản sữa chữa" này còn tệ hơn xa chừng so với ấn bản đầu tiên. Lời kết án đó lập tức gây ra một cuộc tranh cãi dữ dội giữa hai nhóm mà người ta gọi là những "cuộc chiến tranh về Joyce" (Joyce wars) tạo thành một "scandal" lớn trong giới hàn lâm diễn ra trước sự thờ ơ của công chúng (vì chuyên môn quá nên chẳng ai hiểu họ nói gì). Rốt cuộc, nhóm Kidd giành được thế thượng phong, kết quả là nhà xuất bản Random House quyết định giữ nguyên hai ấn bản 1961 và 1984. Riêng ấn bản "The Corrected Text" thì bị "hạ xuống" thành "Gabler Edition".

Cho đến nay, tác phẩm đã được dịch ra 30 thứ tiếng trên thế giới.

*


Tác phẩm hết sức khó đọc, đã từng bị tố cáo là dâm đãng và tục tĩu, nhưng đồng thời lại được giới hàn lâm đánh giá rất cao và họ không ngần ngại cho rằng đó là tác phẩm vĩ đại nhất của thế kỷ 20. Ngày 21/7/1998, một hội đồng tuyển chọn 10 người - đa phần là người Hoa Kỳ - của "New York Modern Library", một chi nhánh của nhà xuất bản Random House, chọn ra một danh sách gồm 100 tác phẩm viết bằng tiếng Anh có giá trị nhất của thế kỷ 20. Joyce có 2 tác phẩm được chọn, trong đó, Ulysses đứng đầu bảng và A Portrait of the Artist as a Young Man xếp hạng ba. The Great Gatsby của Scott Fitzgerald hạng nhì, Lolita của Vladimir Nabokov thứ tư và Brave New World của Aldous Huxley thứ năm.

Ðó là một tác phẩm đầy tham vọng với những nét châm biếm trào lộng độc đáo và đầy những thử nghiệm rắc rối về kỹ thuật viết lách. Dẫu vậy, Ulysses lại rất hiện thực. Những gì được diễn tả trong đó đều được Joyce khảo sát rất kỹ dựa trên các tham khảo lịch sử, phóng sự báo chí, các tài liệu về môi trường, nơi chốn và sự vật. Joyce đã từng xác định là ông muốn vẽ ra "một hình ảnh về thành phố Dublin hoàn toàn đến nỗi nếu một ngày nào đó thành phố biến mất khỏi trái đất, người ta vẫn có thể tái tạo lại bằng tác phẩm của tôi".

Nhưng gì thì gì, Ulysses được hầu hết mọi người xem là một trong những tác phẩm khó tiêu nhất của văn chương Anh và văn chương thế giới. Lúc mới ra đời, nó "không giống ai". Ðến bây giờ, hơn 80 năm sau, nó cũng chẳng giống ai. Và cũng chẳng ai giống nó. Tác phẩm chật ních nhưng câu văn lòng vòng, không có dấu ngắt câu cộng thêm với những tham khảo cổ điển, những trích đoạn bài hát và thậm chí có cả những biểu đồ. Cốt truyện thì giảm thiểu đến tối đa. Không gian: thành phố Dublin. Thời gian: một ngày, hay nói cho chính xác là 18 tiếng đồng hồ. Nhân vật: nhiều thì nhiều nhưng quy lại chỉ có 3. Cốt truyện có thể tóm tắt bằng một câu đơn giản: cả ba nhân vật thức dậy, làm một số việc, gặp nhau và rồi cuối ngày đi ngủ. Hết! Một là Stephen Delalus, từ Paris lưu vong trở về Ái Nhĩ Lan. Hai là Leopold Bloom, một người Ái Nhĩ Lan gốc Do Thái, trung niên. Cuối cùng là Molly, bà vợ dung tục của Bloom. Mặc dầu mọi chuyện diễn ra chỉ trong một ngày, nhưng như Bloom nhận xét đó là "một ngày mệt nhọc bất thường, đầy cả những chuyện tình cờ" (an unusually fatiguing day, a chapter of accidents) bao gồm một đám tang, một ca sinh nở, một vụ ngoại tình, một cuộc nhậu sa đà và sau đó, kéo nhau vào khu mãi dâm.

Bắt đầu với Stephen. Anh là một học giả và là một thầy giáo, bỏ Ái Nhĩ Lan đi Paris (như Joyce) nhưng rồi bị buộc phải trở về sau khi nghe tin bà mẹ bị bệnh nặng. Anh bị ám ảnh vì đã từ chối cầu nguyện bên cạnh bà mẹ đang hấp hối. Anh cũng là người có hoài bão về văn chương. Anh sống chung với một vài người bạn ở một phòng trọ gần bờ biển. Sau khi thức dậy, anh khám phá ra rằng anh chẳng thích gì những người ở chung phòng và dần dà, anh cũng chẳng thích gì chính mình, và rồi cả nghề dạy học của mình cũng như bạn bè, xứ sở, tôn giáo. Anh chẳng thích gì, thích ai cả. Suốt ngày anh ta đi hết từ tranh cãi này đến tranh cãi khác trong chính ý thức anh ta về nghệ thuật, văn chương, tôn giáo, triết lý, vân vân.

Bloom là một người đi thu quảng cáo, cái nghề buộc ông ta phải đi khắp thành phố hàng ngày. Ông là một người theo Do Thái giáo trong một vùng toàn dân Công giáo, thích ăn nhậu và làm tình, có xu hướng ưa nhìn trộm cảnh dâm đãng (voyeurism). Nhưng trong gia đình, lại là một người sợ vợ, thường lo ăn sáng và chạy việc cho vợ trong khi bà ta nằm ngủ ráng trên giường. Tuy thức dậy trong một buổi sáng vui vẻ, nhưng ông cảm thấy bất an vì biết tin chiều hôm đó, lúc 4 giờ rưỡi chiều, vợ ông sẽ dẫn tình nhân về ngủ tại ngay trên giường ngủ của hai người, mà không biết phải làm sao.

Khác với Stephen, Bloom bắt đầu một ngày mới bằng một món thận xào ngon, làm một số việc vặt như thường lệ và ra đứng nghỉ ngơi ở phía trước. Sau đó, ông rời nhà xuống đường Eccles, đi dạo cửa hàng trước khi viếng thăm một chỗ tắm công cộng và rồi dự một đám tang. Xong, ông tiếp tục đi loanh quanh, khi chỗ này khi chỗ khác với nhiều thú vị khác nhau, có lúc tránh gặp người tình của vợ, có lúc bị một tay cuồng tín tôn giáo tống cổ khỏi một quán nhậu, rình xem trộm chỗ kín đàn bà và thủ dâm, vân vân.

Stephen thì trí thức, ưa kiến giải phân tích chuyện này chuyện nọ. Còn Bloom là loại người cảm tính.

Stephen và Bloom gặp nhau lúc 10 giờ, nơi Stephen đến thăm một người đàn bà tên là Mina Purefoy. Trong lúc chị ta chuyển bụng cả ba ngày mà chưa sinh được ở trên lầu thì Stephen và đám bạn anh phụ trách đở đẻ lại rủ nhau nhận nhẹt lu bù. Bloom tự dưng mến Stephen, xem Stephen như con mình, lo lắng cho sự an toàn của anh ta, nên đi theo anh ta đến khu mãi dâm "Nighttown" hầu giúp anh ta khi cần. Nhưng chính Bloom cũng chẳng hơn gì. Ông trải qua những cơn hoang tưởng vô thức, khao khát tình dục, giằng xé nội tâm vì tôn giáo, nỗi hỗ thẹn vì bị vợ cắm sừng, mặc cảm về sự mất dần tuổi thanh xuân và khả năng tình dục.

Sau đó, Bloom mang Stephen về nhà và trò chuyện tới khuya. Bloom nài nỉ Stephen ở lại, nhưng anh ta không chịu. Khi lên giường ngủ với vợ - bà vợ vừa trải qua một vụ gian dâm ban ngày - Bloom quay ra ngủ. Câu chuyện chuyển qua Molly, nhân vật lần đầu xuất hiện bằng một màn đoạn độc thoại nội tâm dài xoay quanh bản chất nhục cảm của nàng và những người đàn ông đi qua đời nàng, kể cả ông chồng Bloom mà qua đó ta sẽ hiểu là thực sự Molly vẫn yêu chồng.

Cốt truyện vừa đủ cho một truyện ngắn! Ấy thế mà nó kéo dài đến gần ...800 trang! Không biến cố. Không có chi tiết nào thực sự nổi bật và bất ngờ. Vậy thì tác phẩm viết về cái gì? Ðủ thứ hổ lốn trên đời. Ðúng thế! Các nhân vật đi, đứng, nằm, ngồi, ăn, nói, nhìn, đi tiểu, đi tắm ...và suy tưởng, rồi tưởng tượng, có lúc rơi vào ảo giác. Bất cứ cái gì cũng gợi nên suy tưởng: triết lý, tôn giáo, tình dục, tình yêu, lịch sử, âm nhạc, nghệ thuật, tâm linh, sáng tạo, niềm đau, nỗi khổ, sự bất lực, chuyện nọ xọ chuyện kia. Ta hãy thử đọc vài giòng tóm tắt sau đây ở 2 chương 4 và chương 15:



Ðại loại là thế! Rốt cuộc, Ulysses được xem như là sự nhái văn (parody) và là một loại sử thi châm biếm (mock-epic) đầy những nhân vật phản-diện (anti-hero) và những kẻ thất bại. Dẫu vậy, ý định của Joyce không phải là nhằm giễu cợt những nhân vật của ông mà ngược lại, ông muốn mang lại tính cách cao quý cho chúng ngay cả khi tính cách của chúng không phù hợp chút nào với phẩm cách của những anh hùng. Theo nhiều người ngưỡng mộ, Ulysses chứa đựng tình yêu, sự hiền dịu và lòng tha thứ, tóm lại chứa chất tính nhân bản.

Một điều quan trọng cần lưu ý: Ulysses được sáng tác trong một đối chiếu song song với tác phẩm của Homer (Homeric parallels), The Odyssey - tức là câu chuyện về Odyssey, mà người La Mã gọi là Ulysses, và cuộc hành trình của ông sau cuộc chiến tranh Troy (Trojan War). Ðó là một cuộc du hành kéo dài 10 năm cuối cùng được trở về nhà gặp lại người vợ chung thủy chờ đợi và đứa con đã lớn của mình sau khi trải qua hết cuộc phiêu lưu này đến phiêu lưu khác với đám thủy thủ của ông. Joyce dùng The Odyssey như là một hệ thống cơ cấu lỏng lẻo (loose structural framework) cho tác phẩm, sắp xếp các nhân vật và biến cố chung quanh mẫu người hùng của Homer, trong đó Bloom được xem như Ulysses, Stephen như "con trai" của ông là Telemachus và Molly như là bà vợ chung thủy Penelope. Tác phẩm có 18 chương mang tên liên hệ đến những cuộc phiêu lưu của Odyssey khi công bố từng kỳ trên "The Little Review", nhưng bị bỏ đi khi xuất bản thành sách, theo ý của Joyce. Dẫu vậy, Joyce vẫn tiếp tục dùng và kèm theo chúng trong các "tín đồ" (schemata) dành cho bạn bè và các nhà nghiên cứu. Bởi vậy, trong các tác phẩm nghiên cứu về Ulysses, ta thấy các chương đều có tên. Chương đầu mang tên Telemachus, kế đó là Nestor, Proteus, Calypso, Lotus Eaters, Hades, Eolus...và chương cuối cùng là Penelope. Chương 1 "Telemachus" kể chuyện Stephen thức dậy và muốn đi tìm một người cha tâm linh (spiritual father) tương tự như Telemachus muốn đi tìm cha mình là Odyssey; chương 4 "Calypso" tả Bloom phục dịch bà vợ y như trong Odyssey, Odyssey bị chúa đảo Calypso cầm tù; chương 12 "Cyclops", Bloom tiết lộ nguồn gốc Do Thái của mình với một nhân vật tên là Citizen tương tự như Odyssey tiết lộ tên thật của mình cho thần khổng lồ Cyclops; chương cuối là độc thoại của bà vợ Molly diễn tả tâm trạng phức tạp của bà về tình cảm, tình dục...nhưng cuối cùng vẫn yêu chồng y như Penelope trong Odyssey chờ đợi chồng trở về, vân vân.

Dù tác phẩm song hành với The Odyssey, mỗi một chương được tổ chức theo giờ giấc, màu sắc, cảm giác, biểu tượng, kỹ thuật văn chương, nghệ thuật và khoa học khác nhau. Chính điều này khiến tác phẩm càng thêm phức tạp. Ðã thế, hầu hết những thông tin để tra cứu, đối chiếu lại chẳng rõ ràng lắm ngay với những độc giả chú tâm nhất cho nên cách hay nhất là phải đọc lại, thậm chí nghiên cứu lại bằng cách tra cứu cái gọi là "Ulysses schemata" (bản đồ các thông tin = tín đồ) do Joyce "hé lộ" vào năm 1920. Những thông tin này thường nằm ẩn giấu dưới bản văn, khiến cho nó chứa đựng một sức năng động nội tại và khích lệ. Dù vậy, theo lời khuyên của các học giả chuyên nghiên cứu Ulysses thì độc giả lần đầu tiên đọc Ulysses không cần phải có bản đồ các thông tin cũng như người ta thưởng thức âm nhạc cổ điển mà không cần phải có kiến thức về lý thuyết hòa âm. Ulysses, cũng giống như trò chơi ô chữ, luôn luôn đợi chờ những kẻ thích tò mò.



Ðọc Ulysses

Ðược xem là tuyệt tác, nhưng đọc nó không dễ dàng gì, ngay cả đối với những người mà tiếng Anh là tiếng mẹ đẻ. Ðọc Ulysses là cả một công trình y như leo lên một hòn núi có tên là Ulysses (climbing Mount Ulysses). Ðọc ở đây không còn là giải trí nữa. Theo Allen B. Ruch, tác giả The Modern Word thì để đọc Ulysses, phải theo một số bước căn bản. Trước hết, phải lập một lịch trình đọc, ít nhất là phải dành riêng nguyên một hay hai tháng hoàn toàn tự do, chấp nhận điều đó y như chấp nhận dành thời gian để thực hiện một dự án nào đó. Ðể có hứng thú, nên tìm một nhóm đọc (reading group) để giúp đỡ lẫn nhau. Người ta cũng có thể tìm trên Internet, nơi có rất nhiều nhóm thân hữu sẵn sàng tổ chức những nhóm đọc Ulysses. Và đừng lo lắng là sẽ không đọc được. Nhiều người vẫn xem chuyện đọc Ulysses y như đọc một chuyện tếu. Bất cứ khi nào mà ta cảm thấy không hiểu gì hết về một từ, một nhóm từ hay văn phong hay gì gì đó, thì bỏ ngay chúng đi sang phần khác, vì không có ai dám tự hào là hiểu ngay Ulysses chỉ trong lần đọc đầu tiên.

Phải sửa soạn trước một không khí văn chương. Hay nhất là nên đọc A Portrait of the Artist as a Young Man, cũng của Joyce, để làm quen. Tác phẩm này sẽ cho ta cái thú vị về văn phong đặc biệt của Joyce và thêm vào đó, nó giới thiệu với ta về nhân vật Stephen Dedalus và gia đình của anh ta. Sau đó là Dubliners. Tác phẩm này cho ta một ít kiến thức về các nhân vật phụ trong Ulysses. Ngoài ra, theo Ruch, ta cũng nên đọc hai đại tác phẩm khác là The Odyssey của Homer và Hamlet của Shakespeare, vốn được nhiều nhân vật trong Ulysses thảo luận đến, đặc biệt là trong chương "Scylla and Charybdis". Thêm vào đó, ta nên đọc bài thơ ngắn Who goes with Fergos của Yeats. Bài thơ này thỉnh thoảng xuất hiện trong trí tưởng của Stephen và một số các thi ảnh của nó phảng phất trong Ulysses. Tất cả những điều này sẽ rất hữu ích trong việc giúp ta nắm vững các diễn biến trong truyện. Nhất là The Odyssey và tất cả các chương trong Ulysses đều có thể có đối chiếu với các cuộc phiêu lưu của Ulysses. Ðó là một thế giới của liên tưởng, ẩn dụ, các trò trêu cợt. Cuối cùng, nên tìm một tập sách hướng dẫn (guides) y như một cẩm nang khi đi du lịch. Cuốn cẩm nang sẽ cung cấp cho ta một số thông tin về các biến cố bên ngoài về chính trị, âm nhạc, lịch sử rất cần để hiểu Ulysses. Hiện nay, những tác phẩm nghiên cứu về Joyce khá nhiều như New Bloomsday Book của Harry Blamires, Ulysses Annotated của Don Gifford & Robert J. Seidman, James Joyce's Ulysses của Stuart Gilbert, Ulysses của Hugh Kenner, Ulysses Modern Critical Interpretations của Harold Bloom & William Goldman ... Hai cuốn nên tìm, đó là New Bloomsday Book (giải thích chi tiết truyện) của Harry Blamires và Ulysses Annotated (được xem như một loại "kinh thánh Ulysses" = Ulysses bible) của Don Gifford.

Hiện nay, trên thị trường có 4 ấn bản:




Thách đố mới và dư luận

Trong lúc chính phủ Ái Nhĩ Lan và ban tổ chức "ReJoyce Dublin 2004" đang hào hứng sửa soạn cho 100 năm ngày Bloomsday thì đầu năm nay xuất hiện một phong trào bài xích Ulysses và James Joyce. Một số nhà văn và nhà báo cho biết họ chán đến chết đi được khi phải đọc một tác phẩm quá sức khó hiểu (impenetrable book) và sự tôn thờ nó quá đáng như thế. Họ nói thẳng thừng ra rằng, bằng cách nâng ông ta lên vị thế của một ông thần trong văn chương (literary God), những kẻ hâm mộ Joyce đã làm hại đến các nhà văn Ái Nhĩ Lan khác và biến tên tuổi Joyce thành một thứ kỹ nghệ - Joyce industry - mà mục đích là làm kinh doanh du lịch hơn là vì giá trị văn chương đích thực của nó. Khai hỏa cho cuộc tấn công Joyce lần này là Roddy Doyle. Ông chọn đúng vào ngày sinh nhật Joyce được tổ chức tại New York vào đầu tháng 2/2004 vừa rồi để lên tiếng đả kích.

"Ulysses lẽ ra có thể được thực hiện với một tay biên tập tốt. Quý vị biết rằng người ta luôn luôn xếp Ulysses trong 10 tác phẩm hàng đầu từ trước đến nay nhưng tôi ngờ rằng chẳng có mấy ai trong số những người đó thực sự cảm xúc với nó. Tôi có đọc có 3 trang của Finnegans Wake và thật là phí thời giờ dễ sợ. Dubliners là tác phẩm khá nhất của Joyce, còn Ulysses thì thật chẳng xứng đáng được kính trọng tí nào". Doyle quả quyết Ulysses là một tác phẩm "quá đáng (overrated), quá dài (overlong) và chẳng gây nên cảm xúc nào (unmoving)".

Phát biểu bất ngờ của Doyle làm tất cả những người hâm mộ Joyce tại buổi lễ chưng hửng. Vì người phát biểu không phải là một tay mơ nào đó muốn nổi tiếng bằng cách tấn công thần tượng, mà là một khuôn mặt khá nặng ký trong văn giới: Roddy Doyle là nhà văn hiện đại nổi tiếng nhất Ái Nhĩ Lan hiện nay, giải Booker 1993 với Paddy Clarke, Ha Ha Ha và có một vở kịch được quay thành phim: The Commitments.

Không dừng ngang đó, Doyle tiếp tục tố cáo Joyce qua một cuộc phỏng vấn trên tờ Sunday Tribune (số ngày 8/2) với giọng điệu còn gay gắt hơn. Ông cho rằng Joyce đã ném một cái bóng dài và độc hại trên sinh hoạt văn học Ái Nhĩ Lan. "Nếu bạn là một nhà văn ở Dublin và bạn viết một trích đoạn đối thoại, mọi người sẽ cho rằng bạn cuỗm nó từ Joyce. Cái ý tưởng cho rằng ông ta nắm bắt được ngôn ngữ nói thường ngày của Dublin là một điều vô nghĩa. Thực ra thì ông ta biết quái gì thổ âm Dublin. Cái đó y như thể bạn đang xâm phạm vào lãnh vực của ông ta hoặc ông ta đang ngồi trên vai bạn. Tôi thật bực mình".

Theo Doyle, James Joyce chẳng phải là nhà văn Ái Nhĩ Lan hay nhất. Vinh dự đó đáng lẽ phải về tay của Jennifer Johnston, một người tương đối ít nổi tiếng, tác giả của The Captains and The Kings. Nhân đó, Doyle đả kích luôn David Norris, thượng nghị sĩ cũng là một học giả và là người cổ võ cho phong trào phục hồi Joyce. Theo ông, cái lễ hội Bloomsday nên bỏ đi chừng năm năm để cho người ta khỏi phiền lòng khi phải lên án hay đuổi ông ta hay cái gì na ná thế.

Quan điểm của Doyle được nhiều người tán thành. Nhà báo Kevin Myers viết trên tờ Times ngày 11/2/04, diễn tả Ulysses như là "một trong những ngõ cụt vô vọng nhất trong lịch sử văn chương [3] . Ðó là một tác phẩm dài 400.000 chữ, trong đó có lẽ có đến 250.000 chữ là thừa".

Nhà báo Sean Moncrieff, trên tờ "Irish Examiner", cho rằng Ulysses sẽ không bao giờ được xuất bản nếu nó được viết ngày hôm nay. "Chuyện gì xảy ra trong Ulysses? Chẳng có quái gì cả. Bloom ăn sáng. Ði dự một tang lễ. Ði lòng vòng quanh Dublin. Stephen Dedalus cũng thế. Nhậu nhẹt say sưa và làm cái này cái nọ trông như một thằng khờ. Rồi cả hai về nhà. Cứ thử gửi phần tóm lược nội dung đến cho bất cứ một nhà xuất bản hiện đại nào rồi ta sẽ thấy chẳng có gì ráo".

Flann O'Brien, nhà văn tên tuổi và nhà trào phúng, than thở: "Tôi thề có Trời, nếu tôi mà nghe cái tên Joyce đó thêm một lần nữa, chắc tôi phải sùi bọt mép mà chết thôi".

Những người nằm trong ban tổ chức "Bloomsday" năm nay lập tức phản bác. "Thật không công minh chút nào khi cho rằng chẳng có ai xúc động khi đọc Ulysses. Nhiều người đọc Ulysses và cảm động", Helen Monaghan, giám đốc "James Joyce Center", một viện bảo tàng ở Dublin được lập ra để vinh danh tác giả và tác phẩm cho biết. "Ulysses là một mục tiêu rất dễ tấn công. Nó nổi tiếng quá đến nỗi người ta muốn làm cho nó tan biến đi" (...) "Mục đích của chúng tôi là tạo ra một sự hiểu biết về tác phẩm của Joyce." Theo bà "bất cứ ai, không chỉ những người trí thức, đều có thể tìm thấy sự thú vị khi đọc loại văn xuôi kỳ lạ của Joyce"

David Norris, người đã bị Doyle tấn công, cho rằng Doyle là một kẻ điên rồ, một "tài năng xoàng". Ông khẳng định: "Nhiều người cố tìm danh tiếng bằng cách tấn công Joyce mà Doyle là một trong số đó" (...) "Chẳng có gì để tôi phải xin lỗi xin phải về sự phô trương quá mức cần thiết này (khi ca ngợi Joyce). Tại sao những kẻ phỉ báng Joyce lại có vẻ quá rởm như thế. Người ta thưởng thức cái mà người ta thích thì có gì là sai đâu? Joyce đã trở thành một hình tượng khổng lồ. Chúng ta là một dân tộc ưa phá hoại, cứ thích đào tượng lên và chỉ ra rằng chúng có những bàn chân bằng đất sét"

Văn giới phản ứng như thế nào?

Trong một bài báo có tựa đề Genius or fallen idol? in trên nhật báo "The Guardian", ngày 10/2/2004, Sam Jones ghi lại ý kiến của một số nhà văn, nhà phê bình văn học, nhà thơ về tác phẩm Ulysses sau những "thách đố mới" nói trên qua một những cuộc phỏng vấn ngắn:

Terry Eagleton (giáo sư về lý thuyết văn hóa tại đại học Manchester): Tôi đã đọc Ulysses nhiều lần. Thật là kỳ lạ khi tác phẩm trở thành một văn bản quá được sùng kính như thế trong khi Joyce lại là một tay có khuynh hướng bài xích tôn giáo (iconoclast). Có lần Joyce phát biểu rằng ông có đầu óc của một người bán hàng tạp hóa, nhưng trong khi nó quá tầm thường, quá bình dân và đầy cả thổ ngữ, thì đồng thời nó cũng rất bí ẩn. Thế thì có quá đáng lắm không đối với một bản kinh văn? Này nhé, Stephen nói trong tác phẩm: "Lịch sử là một cơn ác mộng mà tôi đang cố gắng trốn ra". Còn một số người ở Ái Nhĩ Lan thì nói rằng Ulysses là một "cơn ác mộng mà họ đang cố gắng trốn ra".

Christopher Cook (giám đốc nghệ thuật của Liên Hoan Văn Chương Cheltenham): Tôi sợ khi phải nói rằng tôi chỉ có đọc nó có một lần ruỡi. Tôi hiểu nó ít khó khăn hơn tôi đã từng nghĩ và không quá gay go như tôi sợ. Ðó là một trong những tác phẩm bạn mua khi còn là sinh viên chưa tốt nghiệp đại học và dường như nằm trên giá sách bạn nhiều năm không ai rờ tới. Cái phiền khi đọc Joyce, cũng như đọc nhiều nhà văn lớn khác, là khó có thể phân cách tác giả ra khỏi danh tiếng mà ông ta có.

Anne Enright (nhà văn): Tôi cho rằng có một số đoạn trong truyện là rất hay và cảm động, nhưng nhiều người sẽ rất hạnh phúc nếu có những dấu chỉ trong sách cho biết nơi nào thì phần độc thoại của Molly bắt đầu. Tôi đã không được phép đọc nó khi tôi còn nhỏ. Tôi có hỏi mẹ tôi tại sao, thì mẹ tôi nói rằng nó quá tục tĩu. Tôi bắt đầu lén lút đọc nó khi còn rất nhỏ và vẫn còn thích. Ðiều phiền hà duy nhất với tác phẩm là cái truyền thống Bloomsday. Là một nhà văn mà lại sống ở Dublin khi ngày Bloomsday đến khiến ta cảm thấy mình giống như một con chuột thật trong khu Disneyland.

Justin Cartwright (nhà văn): Tôi cho rằng đó là một tác phẩm thiên tài. Tôi đã đọc một lần nhưng rồi đọc lại mỗi khi có một bài phê bình nào vừa xuất hiện. Tôi cũng đã đọc Finnegans WakeDubliners, nhưng Ulysses quả thực là tác phẩm lớn nhất bằng tiếng Anh. Nó cho thấy một sự hiểu biết và sử dụng ngôn ngữ đáng kinh ngạc, nhưng còn nhiều điều hơn thế. Viết tức là xây dựng cốt truyện và văn phong mà Ulysses thì có cả hai. Nó gây ấn tượng về ngôn ngữ và rất cảm động. Sự thể là hiện nay nó vẫn còn bị chê bai cho thấy nó vẫn còn ảnh hưởng biết bao khi xuất hiện.

Fintan O'Toole (nhà phê bình): Thật là khoan khoái khi thấy rồi rốt cuộc một ai đó cũng thử tìm đọc Ulysses. Lẽ ra Joyce không nên được đối xử như một tượng thánh và một tác phẩm không nên bị giữ quá lâu trong sự sợ hãi như thế đến nỗi người ta sợ khi phải đọc nó. Ý tôi muốn nói rằng tôi đã đọc nó hai lần và tôi thấy thật cảm động. Quan hệ giữa Bloom và Molly Bloom thật sự là một trong những chuyện tình vĩ đại. Lại hài hước nữa. Có lẽ điều đáng nói nhất về tác phẩm là nó xử lý một trong những vấn nạn lớn của thế kỷ 20: chủ nghĩa chống Do Thái.

Roy Foster (giáo sư lịch sử Ái Nhĩ Lan, đại học Oxford): Tôi rất ngưỡng mộ những tác phẩm của Roddy Doyle, nhưng Ulysses là một tác phẩm tiên phong. Nó đã không thể gây nên bất cứ một ảnh hưởng nào như đã có nếu như nó không được viết theo cách và với độ dài như thế. Ðiểm hệ trọng của một tác phẩm lớn là nó không thỏa hiệp, nhưng Ulysses dường như vẫn còn cái hấp dẫn của một tác phẩm văn chương thiên tài. Nó vẫn là sách gối đầu giường của tôi [4] .

Craig Raine (nhà thơ và phụ giáo Anh văn tại đại học New Oxford): Tôi đã từng mang theo một cuốn Ulysses bất cứ khi tôi đi đâu ngay cả khi tôi bị xe đụng. Hình như điều đó quan trọng hơn cả mang được đồ lót sạch sẽ. Tôi cho rằng đó là một trong những tác phẩm vĩ đại nhất đã được viết ra.

*


Riêng người viết bài này có 2 cuốn của Joyce: một là Ulysses và một là A Portrait of the Artist as a Young Man mua từ một tiệm sách cũ. Mua về để đó. Thỉnh thoảng, có lật Ulysses ra xem. Ráng đọc thử đôi đoạn rồi lặng lẽ trả về chỗ cũ.

Lần nào cầm lên, tôi cũng tự hỏi: Vậy thì rốt cuộc, văn chương là gì?



Tài liệu tham khảo:

Ulysses, James Joyce (complete and unabridged), Modern Library Books, New York 1961
A Portrait of the Artist as a Young Man, James Joyce, Penguin Books, New York, USA 1993
http://pers-www.wlv.ac.uk/~fa1871/joynote.html
http://www.themodernword.com/joyce/joyce_works_ulysses.html
http://www.bibliomania.com/0/0/29/61/frameset.html
http://members.tripod.com/~fnOrd/Joyce.htm
http://www.online-literature.com/james_joyce/ulysses/
The Guardian, United Kingdom, 10/2/2004
BBC News World Edition, 10/2/2004
http://www.rejoycedublin2004.com/


(3/2004)


© 2004 talawas



[1]"I've put in so many enigmas and puzzles that it will ke ep the professors busy for centuries arguing over what I mean, and that's the only way of insuring one's immortality" (theo Richard Ellmann trong "James Joyce")
[2] Dựa theo ấn bản "Ulysses" completed and unabridged, James Joyce, nxb The Modern Library New York (Random House), 1961, USA
[3]"one of the most unproductive cul-de-sacs in literary history"
[4]Nguyên văn: desert island book