Là người ham mê xem chiếu bóng, tôi nhớ mãi đợt chiếu phim ngày Tết năm 1934 (hay 1935, tôi không nắm vững nữa) ở Hà Nội, còn để lại đến tận bây giờ những ấn tượng sâu sắc về cả ba mặt thẩm mỹ, tổ chức và kinh doanh.

Trước Cách mạng tháng Tám, trong những ngày Tết Nguyên đán, nếu không nói đi mừng tuổi và ăn uống mà nói vui chơi thì xem chiếu bóng được coi là cái thú thanh lịch mới mẻ. Công chúng đông đảo nhất, bén nhạy nhất, nhiệt thành nhất và năng động nhất của màn bạc thời ấy – mà có lẽ cả bây giờ – là tầng lớp thanh niên. Đối với họ, được đón xuân bằng một buổi chiếu phim đặc sắc là nhu cầu thiết yếu, quan trọng, vừa là sinh hoạt văn hóa vừa là phương tiện xã giao ở thời điểm tâm hồn người ta hứng khởi, cởi mở và thân thiện. Nói không ngoa, họ chờ đợi nó như các tín đồ chờ ngày hội thánh. Họ là con công đệ tử của bà chúa xi-nê.

Từ lâu, nhu cầu ấy vẫn được đáp ứng. Hãng chiếu bóng Ciné–Théâtre rất thức thời đã đặt thành lệ hàng năm dành cho dịp Tết Nguyên đán cuốn phim mới nhập hay nhất trong chương trình cả năm, chiếu ở thủ đô trước tiên, tại rạp Majestic (bây giờ là rạp Tháng Tám). Cuốn phim ấy chẳng may mà xoàng thì cái Tết của thanh niên Hà Nội trở thành tẻ nhạt. Một lỗ trống không cái gì bù lấp được. Phim phải hay đã đành, tổ chức chiếu cũng phải cầu kỳ, công phu, chu đáo hơn ngày thường trăm lần. Nào cổ động rầm rộ. Nào trang hoàng sang trọng. Nào đón tiếp lịch sự, ân cần. Tốn của và tốn công. Ấy thế mà giá vé không tăng. Hãng Indochine Film bất đắc dĩ phải cố gắng đua theo, nhưng vẫn cứ chịu thua một bậc. Rõ ràng là ông chủ Ciné–Théâtre còn quan tâm hơn cả người xem. Nhất định phải có cái gì cao hơn đồng tiền cùng tác động với đồng tiền.

Hồi ấy tôi là một học sinh lưu trú một trường trung học. Ngày chủ nhật, được ra phố chơi, bao giờ tôi cũng để ý ngay đến những áp phích quảng cáo chiếu bóng, vì việc chính trong ngày bao giờ cũng là xem chiếu bóng. Một lần, ngoài những áp phích thường lệ, tôi còn thấy nhan nhản khắp nơi một loại pla-két, có vẻ bí mật, chỉ ghi một từ “Tarzan” (Tác-dăng) kiểu chữ viết ngoáy, phóng tay vội vàng. Quái! “Tarzan” nghĩa là gì nhỉ? Thách đố hay hứa hẹn cái gì? Ở đâu? Lúc nào?

Chủ nhật sau, bên cạnh tờ pla-két úp úp mở mở kia đã xuất hiện một áp-phích mới, lớn bằng nửa chiếc chiếu trải giường đôi, phía trên đề “nay mai” (prochainement), rồi lừng lững từ Tarzan chữ to, nét đậm; dưới có dòng chữ nhỏ hơn nhưng không kém nổi bật: “Một cuốn phim đồ sộ về một cuộc phiêu lưu ly kỳ giữa núi rừng bí hiểm châu Phi”, dưới nữa là tên nhà đạo diễn Van Dyke và tên hai ngôi sao diễn viên Johnny Weissmuller và Maureen O’Sullivan.

Ngày 27 tháng Chạp âm lịch, học sinh bắt đầu nghỉ Tết. Tôi đến ngay rạp Majestic để biết tình hình tổ chức chiếu phim Tết có gì mới không. Trên đường phố tấp nập, người và xe cộ qua lại như mắc cửi, hai chiếc ô tô của hãng Ciné–Théâtre vẫn tiếp tục lượn và phát những âm thanh kỳ dị của rừng thẳm châu Phi, tuyệt đối không nói một lời. Bước vào rạp, tôi giật mình sửng sốt: gian ngoài của rạp đã biến thành một góc rừng với những cây cổ thụ chặt ngắn bớt, những dây leo chằng chịt, những mô đá nhấp nhô và vô số dã thú giả, giống như thật, từ Mỹ đưa sang. Tôi xúc động đến ngơ ngác rồi bước nhanh vào giữa khu “hoang dại” mà một bàn tay nghệ sĩ đã tạo nên giữa nơi đô hội, dạo đi dạo lại, tưởng tượng một ngày kia mình có thể đến được hồ Chad và thung lũng sông Congo.

Ba giờ chiều mùng hai Tết, tôi mặc bộ quần áo chững nhất của mình, cùng hai người bạn đi xem Tarzan, vé đã mua được từ ba hôm trước. Chúng tôi hồi hộp như đi nghe xướng danh kết quả một kỳ thi đã dự. Theo ảnh, một anh bạn đố tôi đoán được tại sao tóc Tarzan lại ngắn thế và con dao găm anh ta có được bằng cách nào, làm cho chúng tôi tranh cãi nhau suốt dọc đường. Mới đến đầu phố Hàng Bài đã thấy không khí hội hè. Người đi xem phim ùn ùn kéo đến, một số tiến về phía Tràng Tiền để xem buổi chiếu của rạp Palace (bây giờ là rạp Công Nhân), một số đông hơn tiến về phía Majestic. Khoảng ba trăm mét chạy dọc trước cửa Majestic người đông quá đến tắc nghẽn đường, xe cộ không qua lại được. Mà sao họ diện đẹp đến thế! Tôi nghĩ: ở Paris, cái cảnh tưng bừng, nhộn nhịp và sang trọng của buổi diễn đầu một vở kịch nổi tiếng thế giới trên sân khấu rạp Opéra cao quí cũng đến thế này là cùng! Tất cả Hà Nội vui vẻ trẻ trung, hào hoa phong nhã đã đổ đến đây, tập trung trong quang cảnh ngày hội. Đúng là ngày hội chiếu bóng.

Có chen chúc nhưng không gay lắm vì đa số vé đã bán trước. Đáng chú ý là không hề có tệ nạn đầu cơ vé, tuy không khỏi có những trường hợp vé phải đi đường vòng, nhưng không thể nói đến vé chợ đen. Xe máy hầu như không có. Xe ô tô để đằng xa. Người ta đến đầu phố bằng xe tay. Phần lớn người ta đi bộ, đi thong thả. Đi chơi ai lại vội vàng, hấp tấp? Đặc biệt là không ai đi xe đạp, vì đi xe đạp là không chững chạc, sang trọng, lại hại những quần áo quí. Cái làm đẹp lòng người đi xem nhất là trật tự. Đông là thế mà không lộn xộn, ồn ào. Càng không có những lời văng tục, gây gổ, những cử chỉ thô bạo, hung hãn. Bọn côn đồ trộm cắp do áp lực quần chúng và thái độ cảnh sát, không dám bén mảng. Công chúng hoan nghênh ông chủ hãng linh lợi, luôn luôn có mặt để theo dõi tình hình, giám sát nhân viên phục vụ và can thiệp mau lẹ để bảo vệ chẳng những sự nghiêm chỉnh, chu đáo của rạp mà cả cái phong cách văn minh của khán giả.

Trong rạp, không có ai đội mũ, nói to hay gác chân lên ghế, không có ai phì phèo thuốc lá, thả khói chung quanh. Thoang thoảng mùi nước “ét săng” chanh thơm nhẹ. Bên cạnh màn trắng, một tấm bảng trên phủ lụa đỏ đề: “Chúc mừng năm mới”. Bên kia, một cành bích đào sai hoa cắm trong lọ độc bình.

Chuông réo mười phút liền, báo buổi chiều bắt đầu. Mọi người ổn định chỗ ngồi, im lặng. Một sự im lặng sâu như kính cẩn. Đèn tắt. Không gian thu hẹp trong mấy mét vuông trước mặt. Thời gian dừng lại. Qua hình tượng, cuốn phim thu hút người xem đắm đuối, không thể có ý niệm những cảnh đang diễn ra dưới mắt mình lại đã được dựng lên ngay ở Hollywood.

Tarzan là ai? Nhà bình luận thấy nhân vật Tarzan hơi giống nhân vật Mowgli trong cuốn sách của nhà văn Anh Rudyard Kipling. Mowgli lạc vào rừng từ thuở măng sữa. Chàng lớn lên trong những điều kiện sinh sống của sói và trở thành dân sói gốc người! Còn Tarzan con nuôi của bầy khỉ thì sao? Nhưng cuối cùng chàng cũng tự tách ra khỏi bầy chứ không đồng hoá được. Chàng trở lại sống cuộc sống người với đầy đủ tính người.

Dựng xong cuốn phim Tarzan, nhà đạo diễn Van Dyke đã thực sự xây được đài vinh quang của mình. Sau phim Tarzan của Van Dyke, người Mỹ chẳng những thấy nó là một thành công vĩ đại về kỹ thuật, nghệ thuật mà còn là một thắng lợi oanh liệt về kinh doanh, nên họ đã tung tiền đầu tư quay một chuỗi phim Tarzan khác.