1. Khoan cắt bê tông ^[1] : một tập thơ hỗn

Một cái tựa bưng thẳng từ vỉa hè: KH CAT BTONG 0919136640. Một cái bìa nâu đen đỏ nguệch ngoạc chữ, con số, hình vẽ cũng chỉ thấy trên các mảng tường công cộng. Một cỡ khổ A4 gấp đôi theo chiều dọc cực design. Hỗn hợp 54 tác phẩm của 23 nhà thơ không cùng hội nhóm không ai giống ai cả đề tài lẫn cảm hứng, tập thơ đập vào mắt như một mớ hỗn độn, hỗn tạp, hỗn hào. Nhưng chính cái hỗn là nam châm níu kéo tôi.

Những cái tựa bí hiểm, ngông cuồng. Những cái tựa làm bừng sáng cả bài thơ. „Tháng Tư gãy súng“ (Bùi Chát), „Đắm bay“ (Đinh Linh), „Đùi tôi lông lá tại“ (Đỗ Kh.), „Bọn mày tưởng tao là ai“ (Lý Đợi), „Vẻ đẹp hùng hổ“ (Lynh Bacardi), „4 bài không thơ“ (Nguyễn Đăng Thường), „Đụ vỡ sọ“ (Nguyễn Quốc Chánh), „Rất nhiều đồ chơi, rất nhiều em bé“ (Phan Bá Thọ), „Ghét-nhìn a(I) tao cũng muốn đánh“ (Vương Văn Quang)…

Những kỹ thuật thường thấy trong các trường phái hậu-hiện-đại: vắt dòng, nhại giọng, giễu nhại, cut up,... Những hình thức phóng túng: thơ xen lẫn văn xuôi (Bùi Chát), ảnh kèm bình luận (Đỗ Kh.), căn cước với ngày sanh định hướng tình dục tình trạng gia đình… và ảnh (rởm) (Đỗ Kh.), kinh thánh (rởm) (Lý Đợi), thư email (Nguyễn Đăng Thường), từ điển tiếng Việt phổ thông (Nguyễn Tôn Hiệt), tâm thư đánh số từ 1 đến 7 (Nguyễn Tôn Hiệt)…

La liệt những ký hiệu tối kỵ trong thơ truyền thống vốn mượt mà thuần khiết: dada cheets yeeur vee, dấu * % # $ &, tiếng Anh condom, freedom, Game Modes, những từ vô nghĩa lauli lonni, sisi911, các con số, các dấu ngoặc ( ) [ ], chữ viết thẳng viết nghiêng viết hoa, dấu chấm phảy xuống dòng không theo qui luật.

Loang loáng những cái nháy mắt, những tiếng gọi nhau: Đặng Đình Hưng [the „dada“ Bird] Và con thuyền đã gặp „bến lạ“ trong một chiều mưa… (Đặng Thân), a… xiu ha đang chút chích tôi viết tặng cho thi sĩ Bùi Chát (Huỳnh Lê Nhật Tấn), Ê, tao đây… bọn mày đâu? Với N.Q.C (Lý Đợi), Từ bức collage âm nhạc Từ một giọt nước của Hoàng Ngọc-Tuấn. Để dỗ dành Nguyễn Quốc Chánh và Đinh Linh – hai ông thầy dạy tôi làm thơ (Miên Đáng), Đinh Linh viết „Vesicle“ là chữ đẹp nhất trong Anh ngữ… (Nguyễn Quốc Chánh), …vang vọng trong đầu lời ca: đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt… (Nguyễn Quốc Chánh).

Một tinh thần bên lề và một cơn khát sáng tạo: biến Khoan cắt bê tông thành một phòng thí nghiệm thơ. Với các tác giả của tuyển tập, đưa các chất liệu, hình thức, kỹ thuật mới vào thơ truyền/chính thống (hay ôm mộng truyền/chính thống), không phải để cạnh tranh với nó, mà để lật đổ nó. Cự tuyệt chính trị xã hội đạo đức, trước hết Khoan cắt bê tông cự tuyệt thơ. Không mang cho người đọc nghỉ ngơi lẫn bình yên, nó buộc họ xem lại bản chất và định nghĩa thơ. Phải chăng thơ vẫn là hình thức nghệ thuật dùng ngôn ngữ giàu hình ảnh, có nhịp điệu, vần điệu để thể hiện ý tưởng và cảm xúc ^[2] ? Nói cách khác, với Khoan cắt bê tông, văn học Việt Nam đang trở nên đa nguyên ^[3] , để câu hỏi thơ là gì  không có lời giải đáp duy nhất.


2. Nguyễn Quốc Chánh: „Những công dân toàn cầu bị kẹt đạt ở hẻm 47“

Trong cả tập, bài thơ này của Nguyễn Quốc Chánh hiện lên như điển hình của không-thơ. Một cái tựa quá dài, cấu trúc như một câu hoàn chỉnh với lần lượt chủ ngữ động từ bổ ngữ, lại ở thể bị động. Hai dấu huyền, ba dấu nặng, hai dấu hỏi liên tiếp không cho nó cái bay bổng thường thấy trong thơ. Viết dưới dạng văn xuôi với một khổ duy nhất, „Những công dân toàn cầu…“ không mang dáng dấp của một bài thơ, thơ vắt dòng cũng không, thơ tự do cũng không. Đó là tập hợp của những câu dài, đôi khi rất dài, ví dụ câu đầu tiên: Chúng tôi là những công dân toàn cầu, bởi đứa nào cũng có tóc, răng, một vài đứa còn bày trò nuôi râu, bày đặt trọc đầu và hầu hết đều lủng lẳng điện thoại. Cũng vẫn những cấu trúc sơ đẳng, ngay cả khi chúng lê thê với chủ ngữ, động từ, bổ ngữ: Chúng tôi cực kỳ thính mũi, nhất là đánh hơi các loại mùi thúi. Chúng tôi hả hê với chữ Being lắm, vì nó là ngôn ngữ 13 Cách Của Con Chim Đen. Chúng tôi hãnh diện với chữ Trảm vô cùng, vì nó là ngôn ngữ của Tam Quốc Chí. Nhưng chúng tôi cực kỳ hổ thẹn với chữ Bác âm ỉ, vì nó là ngôn ngữ Chí Phèo. Từ vựng thuần Việt, khô khốc, tầm thường, đôi khi thô tục: các danh từ - tóc, răng, râu, điện thoại, cặc dái, các động từ - là, có, đọc, ăn, uống, mần tình, biết. Đặc biệt, nó gồm những từ đáng ghét theo André Breton, một trong những nhà sáng lập thơ dada và siêu thực: bởi, vì, tất nhiên, không chỉ, mà cả, chẳng hạn, đáng lẽ, chứ không phải, tuy, nhưng. Không hề thấy một cố gắng tu từ.

Vậy cái gì làm cho „Những công dân toàn cầu…“ trở thành THƠ? Hệ thống nghịch lý mà nó chuyển tải.

Tác phẩm của Nguyễn Quốc Chánh được xây dựng trên những tương phản. Trong sự tồn tại của nhiều thể loại khác nhau nhưng xâm thực, chuyển hóa nhau: tự sự và tiểu luận, văn xuôi và thơ. Trong tính đa âm điệu của một giọng buồn buồn đều đều nhưng xen lý luận và giễu cợt, tự trào. Trong cách đặt song song các từ thuộc những phạm trù trái ngược như cao quí/dân dã, trí tuệ /dung tục, tinh thần/thể xác, trừu tượng/cụ thể: trong đầu không đủ phép biện chứng, nên cặc dái dù có săn và cứng cũng không tới đâu, hay chữ Bác âm ỉ (…) là ngôn ngữ Chí Phèo.

Chưa hết, đó còn là sự đối lập nội tại của chúng tôi. Giữa giấc mộng toàn cầu và tình thế kẹt đạn. Giữa hả hê với chữ Being, hãnh diện với chữ Trảm và hổ thẹn với chữ Bác. Giữa những thứ đáng lẽ vứt và nhét vào đầu. Giữa hớn hở ra ngoài (New York, Angkor) và thèm phở, nhớ làng Vũ Đại, thèm thịt chó, nhớ hẻm 47. Giữa thèm toàn cầu và nhớ (…) một lỗ chân trâu. Giữa con hẻm (47) rộng và cụt với con hẻm hẹp và sâu của thẩm mỹ lãng mạn. Trong bà chúa (lẽ ra phải đẹp) nhưng lại mãn kinh gắt gỏng. Giữa tình yêu giang hồ và thực tại đã hoa mắt tê chân. Quan hệ đối lập đó được thể hiện qua sự có mặt của các cụm tuy… nhưng, mặc dù… nhưng, đáng lẽ… thì. Tóm lại, chúng tôi của „Những công dân toàn cầu…“ luôn ở trong tình trạng bị động, ngoài ý muốn, bị bắt buộc, không thoả mãn, không lối thoát.

Đặt trong một không gian thơ trật hẹp của 1771 từ không một lần xuống dòng, hệ thống nghịch lý đó tiềm ẩn, nhưng cô đọng, dữ dội. Chính nguy cơ nổ tung là tempo, là nhịp điệu của tác phẩm, là chất keo giữa các con chữ, làm vận hành „Những công dân toàn cầu…“, biến nó thành THƠ. Đó là thẩm mỹ của Nguyễn Quốc Chánh, cũng như phần lớn các tác giả khác trong Khoan cắt bê tông: từ chối thơ để trở thành THƠ, không rả rích gieo vần không truyền cảm âm vang ^[4] không quyến rũ không thỏa hiệp, đi tìm những hình hài mới cho thơ. Không-thơ vì vậy phải được hiểu như một chiến lược.

Khác với „Đụ vỡ sọ“ khiêu khích và gây hấn, „Những công dân toàn cầu…“ chán nản mệt mỏi. Đó không phải là nỗi buồn kêu thành tiếng của Xuân Diệu – Tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn – mà là cái tuyệt vọng của Trần Dần: Có gì an ủi được hơn thơ? Có mộng tưởng? Cho tôi một ngụm? Ở Trần Dần và Nguyễn Quốc Chánh, tuyệt vọng tạo nên sức mạnh, sức mạnh của những kẻ cùng đường không còn cứu cánh khác ngoài thơ. Nhưng ngay cả thơ cũng bị họ đưa ra hành hạ, và chính khi làm đau chữ, họ được nhận diện như những thi sĩ đích thực. Mở đầu với kẹt đạn, kết thúc với tiếng nổ và cướp cò, kèm điệp khúc chúng tôi có tóc, răng và râu, bài thơ của Nguyễn Quốc Chánh được thiết kế trên những đường vòng, đường trái tuyến. Nó chạy theo nhịp của dòng nghĩ đang dò dẫm chộp bắt những khoảnh khắc, những mảnh vỡ, những dao động: hả hê, hãnh diện, hổ thẹn, hớn hở, thèm, nhớ. Là hơi thở của tự do và sáng tạo, nó không chấp nhận bất cứ qui luật hay kỹ thuật nào, dù đó chỉ là vần điệu hoặc vắt dòng. Ngay cả cái được gọi là thơ tự do dường như vẫn còn gò bó: thơ-văn-xuôi có lẽ là hình thức hợp với tác phẩm này hơn cả.

Tiếng nói của đám thi sĩ lạc loài, „Những công dân toàn cầu…“ không thể không gợi đến „Phương xa“ của Vũ Hoàng Chương sáng tác hơn nửa thế kỷ trước:

Tuy nhiên đó chỉ là cảm giác ban đầu. Về bản chất, hai bài thơ khác hẳn nhau, thậm chí đối chọi nhau. Đặt chúng cạnh nhau, tôi có cảm giác Nguyễn Quốc Chánh đang chọc ghẹo Vũ tiền nhân. “Phương xa” bi ai hùng tráng còn “Những công dân toàn cầu…” giản dị khô khan. Trong khi Vũ Hoàng Chương lãng mạn với trăng gió thuyền bể quê hương giống nòi thế kỷ, thì Nguyễn Quốc Chánh miêu tả cuộc sống như nó vốn có, không ước lệ, không cảm thán, không lý tưởng hoá, không đại tự sự. Anh lựa thứ ngôn từ chính xác cụ thể đến mức tối đa, cởi bỏ cho chúng những vỏ bọc hoa mỹ sáo rỗng thường có trong thơ. Thơ Nguyễn Quốc Chánh làm bằng râu tóc răng rác điện thoại phở thịt chó internet tiền vệ talawas web sex Honda Yamaha bus. Nhưng có lẽ yếu tố lũ chúng ta và chúng tôi dựng nên biên giới gai góc nhất chia cắt hai bài thơ. Nếu Vũ Hoàng Chương chọn lời tâm sự giữa các bạn thơ, Nguyễn Quốc Chánh mong đối thoại với độc giả, vô hình nhưng hiện hữu trong thơ anh, qua chúng tôi, qua lời nhắn gửi Khi có tiếng nổ thì đừng tưởng ở đây có khủng bố.


3. Thơ và hẻm 47

Thay đổi vai trò của công chúng là một đặc tính hậu-hiện-đại. Trong khi thơ nói chung muốn trao cho họ vô vàn thông điệp và tư tưởng dưới cái tên Chân-Thiện-Mỹ, các tác giả của Khoan cắt bê tông đòi độc giả năng động hơn. Thơ với họ là một sân chơi và sự tham gia của người đọc là điều kiện tiên quyết, dẫu hoàn toàn ý thức được tính hi hữu của trò chơi: thường thường độc giả từ chối ký hợp đồng. Rõ ràng khi chọn Nhà xuất bản Giấy Vụn, các nhà thơ đã đồng ý mất đi số người vẫn hàng ngày đi ra đi vào mấy ngàn hiệu sách Việt trải khắp trong ngoài dải đất hình chữ S. Và tôi đồ rằng, nếu một buổi đẹp trời nào Khoan cắt bê tông được chễm chệ trong các thư viện từ quốc gia đến tỉnh thành huyện xã, thì số công chúng dành cho nó một cái liếc mắt cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay.

Xứ Việt có thể lên cơn sốt Bóng đè chứ không bao giờ tăng nhiệt với Khoan cắt bê tông. Người Việt mong tìm bóng dáng thi vị của mình nơi thứ văn thơ dập dìu tài tử giai nhân. Các nhân vật giáo sư thơm mùi học vị, doanh nhân thơm mùi đô la, Việt kiều thơm mùi nước hoa, thiếu phụ thiếu nữ đa tình thơm mùi tiết hạnh, đôi lúc hứng trí ẩn dụ còn được Ban Tư tưởng Văn hoá thổi còi, nhưng thơ-dơ thơ-rác-thơ-nghĩa-địa sẽ chẳng bao giờ có ân huệ ấy. Ít ai muốn nhận ra mình và dân tộc qua bộ mặt hài hước dí dỏm, nhếch nhác nham nhở ^[5] của những chân dung tự hoạ trong Khoan cắt bê tông :

Vậy là sau phố Sinh Từ của Trần Dần, thơ Việt lại bám rễ vào một con phố, không phải thứ không gian mờ ảo trữ tình với những phố dài xao xác hơi may và thềm nắng lá rơi đầy, mà một địa điểm cụ thể đầy bụi bậm rác rưởi thị thành: hẻm 47 ^[6] . Nó đồng nghĩa với chuyển động, cuộc sống, cách tân, tự do.

Xin chào những người của hẻm 47.

© 2005 talawas

---

^[1]Khoan cắt bê tông, Nhà xuất bản Giấy Vụn, 2005. Chịu trách nhiệm xuất bản: Bùi Chát. Bản thảo: Bùi Chát – Khúc Duy – Lý Đợi – Phan Bá Thọ. Bìa & Trình bày: MM. In 100 bản photocopy, tại bất cứ nơi nào rẻ & nhanh nhất. Khổ 9.5 x 28cm.
^[2]Đại từ điển tiếng Việt, Nguyễn Như Ý chủ biên, Bộ giáo dục đào tạo, Trung tâm ngôn ngữ và văn hoá Việt Nam, NXB Văn hoá thông tin, Hà Nội, 1998.
^[3]Nguyễn Hưng Quốc, «Chủ nghĩa h(ậu h)iện đại và văn học Việt Nam», trong Nguyễn Hưng Quốc, Văn hoá văn chương Việt Nam, Văn Mới, 2002.
^[4]Xem Đinh Linh, «Nói chuyện với Nguyễn Quốc Chánh», talawas 11.8.2002
^[5]Xem Khánh Hoà, «Mở Miệng & Hip Hop», talawas, 24.5.2005
^[6]Về hẻm 47, còn có bài «Đêm khó ngủ» của Đặng Thân (2005).

…một mùi phân bắc theo hướng gió mùa
qua ba đình xuôi một ngàn bảy trăm
cây số về hẻm 47 dậy mùi
hủ tíu nam vang nơi có 13…