Herbert Hoover vị tổng thống thứ 31 của Hoa Kỳ đã nói: “Giới lãnh đạo già tuyên bố chiến tranh nhưng chính giới trẻ là người phải chiến đấu và chịu chết.” ^[1] Chiến tranh đã tạo nên không biết bao nhiêu cảnh ly tán, hủy diệt không biết bao nhiêu sinh mạng một cách oan uổng và làm kiệt quệ trầm trọng tài nguyên quốc gia. Nhưng nếu nhìn từ một góc độ khác, chiến tranh cũng đã sản xuất, tạo nên nhiều vĩ nhân lừng danh trong quân sử, những văn thi sĩ lỗi lạc trong nền văn học sử thế giới.

Bài viết không phải là một luận đề về thơ chiến tranh toàn cầu mà chỉ giới hạn trong thơ CTVN trong giai đoạn tàn khốc nhất, từ giữa thập niên 60 cho đến ngày miền Nam rơi vào tay chế độ CS Hà Nội. Hạn hẹp hơn nữa, người viết chỉ muốn truyền đạt, giới thiệu đến bạn đọc một số cảm xúc, hình ảnh, tâm tư... của người lính chiến Trần Hoài Thư đã phản ảnh qua tác phẩm vừa mới in xong của anh: Ô cửa. Tuy nhiên để có thêm hương vị, bài viết sẽ bàn thêm về một số ít thơ chiến tranh của một số văn thi sĩ Việt, Mỹ khác - những người đã trực tiếp cùng THT tham dự cuộc chiến ý thức hệ trong giai đoạn đầy nhiễu nhương đó. Nếu thấy cần thiết, sau này người viết sẽ trở lại, bàn về đề tài này rộng hơn, với nhiều thi sĩ tiêu biểu cho cả 2 miền Nam, Bắc, với những khuynh hướng đối kháng hay quan điểm tương đồng.

Theo lời tác giả, Ô cửa là một tổng hợp của 5 thi tập: Thơ THT, Qua sông mùa mận chín, Tháng Bảy hành quân xa, Ngày vàng và Người lính, mà anh đã xuất bản trước đây, sau khi nhuận sắc, tuyển chọn lại. Tập thơ dày 380 trang, với 237 bài, in trên giấy đặc biệt, tranh bìa của Thân Trọng Minh, do Thư Ấm Quán phát hành. Bản đẹp dành tặng thân hữu nên không thấy ghi giá bán.

Danh từ “thơ chiến tranh” kể từ Homer đã trở nên càng ngày càng phổ biến một cách rộng rãi, nhất là sau khi chiến cuộc VN kết thúc. Trong các quốc gia đồng minh của VNCH và đã từng trực hay gián tiếp tham chiến trên lãnh địa VN, hiện nay mỗi nước đều có rất nhiều đơn vị, cơ quan, thư viện lưu trữ, quảng bá thi ca về CTVN, được sáng tác bởi nhũng cựu chiến binh của họ. Cho đến bao giờ thì thi ca về thể loại này của các tác giả VN mới được các tổ chức văn hóa, chính trị hải ngoại hay nội địa dành cho nó một vị trí nghiêm túc, sáng sủa hơn, để bảo tồn những ấn chứng quan trọng trong giai đoạn lịch sử đã qua, đã được khép lại?


1.Trực diện với chiến tranh, tiếp cận với tử thần

Bây giờ chúng ta hãy bước qua Ô cửa, thử đi vào nội dung để xem người chiến binh này đã trình bày, muốn chuyển gởi những gì tới người đọc qua những năm dài phục vụ dưới cờ trong thời tao loạn:


Từ giã giảng đường chật hẹp, nóng bức, người sinh viên mang đầy lý tưởng, hoài bão và mộng mơ THT đã chấp nhận đi vào nơi thâm sâu cùng cốc theo lời kêu gọi của núi sông. Có thể anh đã coi việc đó như một lần đi thám hiểm, khai phá về những chân trời mới, quyến rũ hơn, để thưởng ngoạn thiên nhiên, giao lưu nhân thế, thử thách định mệnh:


Nghĩa vụ gìn giữ biên cương, lãnh thổ, quả là một gánh nặng luôn đè trên vai những người lính trẻ tiền phương. Từng hốc đá, cánh rừng, từng bồ sông, ngọn suối, từng chân núi, triền đồi mãi mãi là nơi hiểm địa, tử địa:


“Nhớ thì về cốc rượu để phần em.” Câu thơ chứa đầy trìu mến, thể hiện một thứ tình huynh đệ chi binh thắm thiết. Đó là lời của một người anh dành cho đứa em vắn số, chứ không phải loại ngôn từ của một cấp chỉ huy nói vối kẻ trực thuộc. Thứ tình huynh đệ chi binh và sư thân thương này, người ta cũng thấy hiện rõ nét trong thơ của Pete Agriostuthes dành cho người tiền sát viên tên Nam qua bài He was a Chiêu hồi, hoặc qua thơ của Kevin Bowen, Steve Mason, Sarge Lincetum, Wilfred Owen, Walter McDonald..., đặc biệt là của Yusef Komunyakka, người đã chiếm Pulitzer Prize năm 94 với tuyển tập Neon Vernacular xuất bản năm 93, trong đó bao gồm phần lớn các bài của tập thơ mang tựa Việt ngữ Điên cái đầu, phát hành năm 88.

Súng đạn nào biết né tránh ai. Khi một người chiến binh không may vĩnh viễn nằm xuống, người đời thường ca tụng là anh ta đã vị quốc vong thân, xứng đáng là một anh hùng. Có đúng vậy không hay ta cần xét lại câu nói lừng danh của "papa" tức văn hào Ernest Hemingway, người đoạt giải Nobel 54 về Văn học: “Ngày trước người ta viết rằng: Hy sinh cho quốc gia của mình là một hành động cao cả và xứng đáng. Nhưng trong cuộc chiến hiện tại không có gì là vẻ vang hay thích nghi khi anh mất đi. Anh sẽ chết như một con chó bởi một lý do chẳng có gì là tốt đẹp.” ^[2] Xin mời đọc tiếp những vần thơ nóng bỏng, hồi hộp khác:


Những cảnh tưọng bi tráng, nghiệt ngã như thế cũng thể hiện trong thi ca của các chiến hữu đồng minh, như Marko Whiteley đã viết tại mật khu Hố Bò qua "Lonely in the Reservoir", "Thoughs of War"..., như W.H McDonald viết ở Phú Lợi qua "I Learned About War Last Night," hoặc Sarge Lintecum qua "Ambush" và nhất là bài thơ được phổ nhạc của ông, rất được mọi người ưa chuộng: "Vietnam Blues." Xin đọc thêm những dòng diễn tả thấm thía, ngộ nghĩnh của người lính sửa trong những ngày đầu nhận lãnh trách nhiệm dẫn dắt đơn vị:


Qua 2 câu cuối ta có thể thấy rõ phong cách của ngưòi chiến binh miền Nam khi đối xử với người tù binh, dù mới cách đó không lâu đồng đội của mình bị giết, bị thương. Cũng với tâm trạng, bản chất đó, ta thử đọc xem Tô Thùy Yên đã trò chuyện như thế nào với người tử sĩ bên kia chiến tuyến trong đoạn thơ dưới đây:


Đọc những áng thơ hiền hòa, nhẹ nhàng kia, tôi tự nhiên như thấy lại bóng dáng của 2 ngưòi bạn gốc "cùi" là Vĩnh Nhi thủ khoa khóa 17, Hoàng Thọ Khương khóa 18 của trường Võ bị Lâm Viên và người bạn trẻ Trần Phước Chí khóa 18 của đồi Tăng Nhơn Phú, hiển hiện về trước mắt. Những chiến sĩ can trường thuộc Sư đoàn Phượng Hoàng của khu chiến Tiền giang này, khi bắt tù binh, họ luôn luôn cho đối phương ăn uống tử tế, mời mọc thuốc lá rồi mới giao về hậu cứ. Họ không bao giờ cho sĩ quan an ninh đánh đập khi cần khai thác tin tức sơ khởi tại mặt trận. Rất tiếc 3 chiến hữu tốt này đều lần lượt ra đi, trước và sau biến động Tết Mậu Thân không lâu. Người viết, lúc đó, chẳng biết làm gì hơn ngoài việc viết bài tưởng niệm trên mục "Viết Cho Người Nằm Xuống" để an ủi linh hồn người chết, và gia quyến họ. Những biểu tượng đầy nhân bản tính trên đối với người khác giới tuyến của họ, cộng với sự thân thiện của THT, TTY... khiến tôi nhiều lần thấm thía tự hỏi: phải chăng những quân nhân này và còn nhiều những anh em, chiến binh trong các quân binh chủng khác, đã luôn luôn mang theo trái tim loại grand coeur của Amacis, trên đường hành quân gian nan? Hay họ là đệ tử ngoan của cụ Winston Churchill- vị anh hùng, nhà chính trị khét tiếng của thế kỷ 20, người đã được trao giải Nobel năm 53, vì họ luôn tuân thủ lời khuyên của ân sư: "Tác phong là một việc nhỏ, nhưng nó tạo nên những khác biệt lớn lao... Biểu lộ một chút lịch sự, tử tế cũng chẳng tốn kém, mất mát gì." ^[3]

Sau khi Sài Gòn thất thủ, tôi thường nghe nhiều người bảo rằng: một trong những yếu tố quan trọng đưa đến việc mất nước là vì dân quân miền Nam đã quá hiền hòa và đối xử nhân đạo với kẻ thù. Những người cùng chung một tiếng nói bên kia lằn ranh giòng sông chia cắt có phải là kẻ thù của chúng tôi không? Thật sự, chúng tôi có cần xem họ là kẻ thù không, sau khi cuộc đụng độ đã tàn, khói lửa đã nguội tắt, chỉ vì họ bị cưỡng bức làm những con chốt đáng thương, trong ván cờ tham vọng bành trướng chủ thuyết lỗi thời Mác-Lê-Mao? Xin mời bạn đọc theo dõi về hình ảnh bi hùng, tương phản khác dưới góc nhìn của tác giả Ô cửa:


Giữa lúc vận nước lâm nguy như thế thì dường như giới lãnh đạo chỉ nghĩ đến quyền lợi riêng tư, một số người hậu tuyến chỉ lo hưởng thụ, phó mặc việc giải trừ, giải tỏa áp lực dồn dập của Bắc phương trong tay những quân nhân thiếu kém quyền lực, tiền bạc, lúc nào cũng đứng trước đầu gió. Trong khi người lính chiến VNCH đang trực diện với sự sống chết để bảo vệ lãnh địa thì đồng minh của anh ta đã đóng vai trò gì trong việc ngăn chống sự xâm nhập, mưu đồ thôn tính của giới lãnh tụ Hà Nội, với sự trợ giúp không ngừng của các nước CS đàn anh Nga, Tàu? Hãy thử nhìn qua bối cảnh của những người lính chiến Mỹ từ những dòng thơ mang đầy tử khí của Marko Whiteley thuộc TĐ1/ TQLC trong "Thoughs of War":


Những tình cảnh đó có khác xa bao nhiêu trong "Đêm đột kích ở Nho Lâm" (trang 42), "Đêm đột kích" (trang 157), hay "Những ngày quân về những ngày quân đi" (trang 168). Hay thử nhìn sang trạng huống bất an, bực tức của người "Đánh núi" trong hoàn cảnh tiến thối lưỡng nan:


Qua bao lần đụng trận, đánh nhau ác liệt như thế, có mấy ai tránh khỏi viên đạn vô tình thoát đi từ nòng súng của người bên kia? Và THT cũng đã hơn một lần mang các vết tích đạn thù trên thân thể:


Tuy có áy náy, lo sợ, nhưng sau 3 lần bị thương với những ngày phép dưỡng bệnh ngắn ngủi sau khi xuất viện, người lính thám báo THT vẫn thản nhiên trở về với cương vị của một người chiến binh cho đến ngày mất nước, dù rằng:



2.Ghi nhận về chiến tranh qua những ngày dưỡng quân, những giờ chuyển quân

Cuộc sống của người lính trận luôn gắn liền với những lần di chuyển bất ngờ, bất định. Có khi chuyển quân ra trận mạc. Cũng có lúc được điều động tới các địa điểm gần chiến trường để làm nút chặn, sẵn sàng làm lực lượng trừ bị, tiếp ứng cho những đơn vị cơ động khác đang giao tranh... Chúng ta hãy đọc thêm những vần thơ sau đây để hiểu rõ thêm vai trò và thân phận của họ:


Ta hãy xem thi sĩ họ Trần đã ghi nhận lại những mất mát nào qua “Chia tặng chung nhau” (trang 128), hay trong bài thơ tiêu biểu dưới đây:


để rồi bồi hồi, ngậm ngùi trước những hoang phế, điêu linh cùng nỗi nghi vấn, tư duy về thân phận:


Rồi những hình ảnh tang thương, đau xót hơn:


"Ta đã về và đã trễ em ơi" như một tiếng kêu thống thiết, đầy nước mắt. Một bức tranh thê lương khác đã được Anh Thuần, người phóng viên chiến trường gan lì vẽ lại đậm nét khi anh đang bám trụ trên "quốc lộ máu" năm 72 để ghi nhận, tường thuật về tin tức chiến sự:


Cùng những ngỡ ngàng của thi nhân Trần Tuấn Kiệt, người đã chiếm giải nhất về thơ của Tổng Thống năm 72, qua hình ảnh buồn đau của những ngày biến loạn đầu năm 68:


THT tuy là người chiến sĩ dạn dày sương gió, nhưng lời thơ của anh lại rất nhẹ nhàng, thi vị, man mác tâm tình của một nghệ sĩ yêu người và yêu quê hương sâu sắc đậm đà:


Cùng với hoàn cảnh bi hùng, ảm đạm trên, chiến binh Guy L. Jones đã nghe thấy, cảm nhận gì trong cảnh "hồn tử sĩ gió ù ù thổi," trong cảnh tịch mịch dưới màn đen trời mờ Pleiku:


Đời sống của những người lính trận, vì thường xuyên phải đối diện với thần chết và chiến đấu gian lao, nên mỗi lần được dưỡng quân là cơ hội bằng vàng cho họ tìm gặp bằng hữu, anh em để cùng nhau ngả nghiêng bên ly rượu:


vì tác giả Ô cửa sợ rằng biết đâu ngày mai anh sẽ không còn cơ hội nữa:


Làm lính trận miền cao là sống với rừng núi khô cằn, bụi mốc. Có mấy ai khi được nghỉ ngơi về với phố thị tránh khỏi sự rung động, khi nhìn những tà áo nữ tha thướt phất phơ bay trong gió:



3.Thân phận và nỗi u hoài của người chiến binh sau ngày miền Nam bị nhuộm đỏ

Sau khi Tổng Thống Ngô Đình Diệm và bào đệ của ông bị thảm sát do nhóm tướng lãnh chóp bu đảo chánh ngày 1/11/63, tình hình chính trị và an ninh miền Nam dần dần rơi vào trạng thái càng ngày càng bất an. Cái chết của cụ Ngô như là hồi chuông báo tử cho Tổng Thống Kennedy và sự cáo chung của chế độ VNCH. Chỉ hơn một năm sau khi người Mỹ rút khỏi miền Nam, cắt đứt viện trợ, thì quân lực Cộng hoà càng lúc càng bị trói tay, thúc thủ do thiếu quân cụ, nhiên liệu... và với lệnh buông súng lạ lùng của tướng "big Minh" đã dễ dàng đưa toàn quốc rơi vào tay lực lượng CS. Trước và sau ngày dâu biển đó, người ta truyền tụng khắp nơi rằng không biết bao nhiêu quân nhân đã tự tuẫn tiết vì chẳng chịu đầu hàng. Đa số những người khác thì vì vướng bận thê nhi, cha mẹ... đã bị đưa vào các trại tập trung lao động, tẩy não, mà kẻ chiến thắng gọi là trại cải tạo, kể cả những viên chức dân sự. Bối cảnh náo loạn, bi đát của ngày tàn chiến cuộc ấy đã được thi sĩ hữu danh đương thời Diên Nghị xúc cảm ghi lại một cách sâu sắc như sau:


cùng với những tiếng lòng u buồn, thắm thiết của Song Nhị sau ngày miền Nam bị bức tử qua bài thơ ngắn được in trong Tiếng Hờn Chiến Mã:


Cũng như những quân cán chính khác, THT đã lâm vào thế bị cưỡng bức tập trung đó. Có nhiều người còn tin tưởng rằng chiến tranh đã kết thúc thì việc xách khăn gói đi trình diện học tập trong một tháng theo lệnh của ủy ban quân quản CS là một điều tất yếu, để sau đó mọi người trong nước cùng nhau nối vòng tay lớn xây dựng, hàn gắn lại quê hương. Nhưng tất cả những kỳ vọng ấy đã được trả bằng những sự đói rét, khổ nhục và những đòn thù khắc nghiệt dài hạn. Con số người bị hành hạ, chết chóc trong các trại cải tạo mỗi ngày một gia tăng. Con số người dân tìm đường vượt thoát chế độ độc tài càng ngày càng nhiều, dù họ đều biết rằng mình có thể sẽ vùi thây trong lòng biển cả hay một xó rừng, góc núi nào đó. Còn những kẻ sau thời gian bị nhục hình trong các trại tập trung trở về, người thì bị đày lên vùng kinh tế mới, kẻ thì lâm vào cảnh "anh hùng lỡ vận lên nguồn đốt than", tìm trầm quế, "chém tre đẵn gỗ trên ngàn"... dọc theo dãy Trường Sơn hay tiếp tục những gánh nặng oan khiên khác bằng nghề đẩy xe thồ, đạp xe xích lô... tự an ủi mình bằng ý nghĩ "không có nghề xấu, chỉ có người xấu thôi". Tác giả Ô Cửa may mắn được cho về sớm để bùi ngùi nhìn cảnh đổi thay, vợ con nheo nhóc. Anh đã mạnh dạn tìm phương tiện sinh nhai bằng một nghề mà người có học, kẻ sĩ trên khắp hoàn vũ này nằm mơ, hoang tưởng mấy cũng không thể hình dung, tưởng tượng được. Nhưng có lẽ nhờ tâm hồn nhạy cảm, dể rung động của thi nhân cùng với một nhân sinh quan cởi mở, phóng khoáng nên anh có lúc cũng tìm thấy được phần nào nét trào phúng, ý nhị nho nhỏ, hài hòa trong công việc dãi dầu mưa nắng đó:


Lời thơ tuy êm êm, lãng đãng như sương khói đầu cành, nhưng sao lại ẩn tiềm, phảng phất đâu đây một nỗi ngậm ngùi, cay đắng. Những dòng thơ chuyên chở những sắc thái ý nhị này người đọc có thể phát hiện dễ dàng trong toàn tuyển tập Ô Cửa, điển hình như: “Sợi Tóc Nhớ Nhung” (tr. 108), “Tôi Đã Về Em Ạ Đêm Nay” (tr. 165), “Xa lạ” (tr. 201), “Hoàng Hôn Trên Bản Địa” (tr. 313)... Tôi nói THT đã may mắn vì con số 4 năm trong lao tù tẩy não của anh so với bản án của một viên chức hành chánh biệt phái, ngày ngày đi vác đá, đốn rừng, dời non, khai mương tận các nơi thâm sơn hoang dã, quả là ngắn ngủi:


“Trận đánh rồi cũng đi vào quên lãng.” Thời gian nhọc nhằn, tủi nhục rồi cũng chìm lắng dần. Kết cuộc có còn chăng là những nỗi niềm u uẩn, bồi hồi khôn nguôi, những vết sẹo hằn in mãi trên thân thể gầy mòn của người lính tiền phương bị thất trận oan ức:

với sự tưởng niệm và niềm kiêu hãnh mang mang thấm thía:


Người bạn đồng minh của anh: James M. Hopkins thuộc SĐ 1 BB cũng có chung một tâm trạng như “Đêm mất ngủ” của THT trang 252, nhưng có vẻ đã được bi thảm hóa hơn trong bài thơ SONG:


Những ray rứt về những ngày ngang dọc, gian truân xa xưa như cứ đeo đẳng, bám sát tâm trí người lính trận THT. Cho dù đến nay anh đã trở thành công dân của một quốc gia khác, mà quê huơng yêu dấu cũ thì đã ngàn trùng cách ly cả nửa vòng địa cầu. Nỗi hoài nhớ này được dàn trải qua 2 bài lục bát ngắn gọn dưới đây:


Dù tập thơ quá dày, nhưng người viết nhận thấy mình sẽ thiếu sót lớn nếu không đề cập đến bài thơ dưới đây, mang tựa của tuyển tập, mang linh hồn của cả 5 ấn phẩm mà tác giả đã chọn, gom góp lại thành một kiệt tác:


Tôi đoan chắc những hoài niệm triền miên, những ray rứt về các mất mát trên với niềm kiêu hãnh buồn bã nọ sẽ mãi mãi vương vấn trong tâm hồn, ký ức của người thi sĩ đa cảm, đa tình này. Tuy phần lớn trong số 237 bài là thơ chiến tranh - trực hay gián tiếp, nhưng trong Ô cửa cũng có nhiều bài thơ tình nồng nàn, rất đáng cho người đọc ngâm nga, thưởng ngoạn như: “Nha Trang” (tr. 30), “Con đường Trăng” (tr. 52), “Thơ của Văn” (tr. 62), “Dư niệm” (tr. 196), “Từ buổi ta về” (tr. 268), “Hẹn lòng” (tr. 350...)


4. Lời kết

Ai cũng biết con số người Việt Nam làm thơ chiến tranh không phải là ít. Nhưng theo tôi THT là người đã sáng tác nhiều nhất - về văn cũng như thơ. Trong nhiều tác phẩm mà tôi có trong tay, tôi thấy hầu như bài nào, cuốn sách nào, anh cũng vẽ cho người đọc thấy những hình ảnh linh hoạt, bi hùng của nhũng người lính chiến như anh, sự thống khổ của đồng bào mà anh và những chiến hữu khác có nhiệm vụ bảo vệ, che chở bằng tất cả nhiệt tình, nhiệt huyết.

Ô cửa là một tuyển tập thi ca có tầm vóc lớn. THT lại biết tự chọn cho mình một hướng đi, một bản sắc riêng về thi loại, đề tài: chuyên biệt về Chiến Tranh. Thơ anh được cấu tạo bằng những thi ngữ, ngôn từ qui ước bình dị, chân phương. Nhưng bằng những cảm xúc nồng ấm, cùng lối kết từ điêu luyện, nên Ô cửa dễ dàng lôi cuốn người đọc vào những tình tự tan hợp, những biến động tràn ngập máu lửa, khói súng trong thời loạn lạc đã qua, mà anh là một nhân chứng sống. Chất liệu nòng cốt trong thơ anh là tình nghĩa, tình yêu dành cho đồng đội, cho người tình, cho những người dân lành ở khắp các làng mạc, thị trấn lẻ, mà gót chân anh đã từng in dấu.

Thơ chiến tranh là một thi loại đặc thù, khó gây được sự rung cảm sâu xa trong tâm hồn người đọc. Nhưng nhờ nhờ sự biết phối hợp, hài hòa các thi ảnh, thi ngữ vào tác phẩm đúng mức nên thơ của anh trở nên diêu vợi hơn và dễ thẩm thấu vào nội tâm người thưởng ngoạn. Ô cửa xứng đáng là một tập thơ có giá trị cao, hiếm hoi trong nền văn học hiện đại.

(Bài viết sau 32 năm gác bút)

© 2005 talawas

---

^[1]H.H: The old men declare war. But it is the youth who must fight and die.
^[2]E.H: They wrote in the old days that is sweet and fitting to die for one’s country. But in the modern war, there is nothing sweet nor fitting in your dying. You will die like a dog for no good reason.
^[3]W.C: Attitude is a little thing that makes a big differences… It costs nothing to be polite.
^[4]M.W: Right onto the ambush the fighting is fierce. The wildness is gone the glint in the eyes. For now it is you not just them to die. Through the blackness of the deeping night. The wounded scream the rest to fight… The mind starts to scream a terrible warning.
^[5]G.J: As the sun sets in the darken sky. I hear the voices of those who march off to the distant and calling one to another. I hear them say do not weep for us for our pain is over with now and we go to our God in peace. As the sun passes over the horizon, the image of these marching men pass from the light of my eyes but not the words they said, which I hold onto and the memory of each and very one of them. I whisper back to them I’ll pass on your words to all who hear them from me. This I promise to all of you as long as I live. Farewell my friends, farewell.
^[6]J.H: The combat soldier, do not forget who (for perhaps years) will toss sweat, waiting for sleep, that won’t come… No one escapes.